OSMANLI İKTİSAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 13

İlk defa 1350 yılında Anadolu’nun gelirlerini gösteren bir bütçeye sahip olunmuştur.

Selçuklular’da mâlî işlere Divan-ı İstifa bakmakta olup  bu divanın başkanına müstevfi denilmektedir.

Perakende ticareti denetleyen , vergileri toplayan ve hükümet tarafından maaşlı olarak veya iltizâm usûlüyle tayin olunan  kişiye şahne adı verilmekteydi.

1838 yılında Defterdarlık kaldırılarak Maliye Nezâreti kurulmuştur.

Osmanlılar, öncelikle tımar kesimini teşkilatlandırmak için yaptıkları ve tapu tahrirleri de denen sayımları gelir kaynaklarındaki değişiklikleri izleyebilmek için genellikle otuz yılda bir tekrarlarlardı.

II. Mahmud  soruda bahsedilen  amaçla 1829 yılından itibaren önce İstanbul’daki demografik ve mâlî değişiklikleri tesbit eden bir sayım yaptırmıştır.

Başdefterdâr bugünkü yaklaşımla Maliye Bakanı’na benzer.

Haremeyn Muhasebesi büyük camilerle hac yönetimi ve mukaddes beldeler (Mekke, Medine, Kudüs) vakıflarının yönetimi ile uğraşırdı.

Kefe Mukâtaası Kırım ile Ege sahil ve adalarındaki bazı mukâtaaların gelirleri ile bazı kale mevâcibleri, vazifeler ve salyâne harcamalarını denetler, İzmir, Aydın ve Kırım’da bazı önemli mukâtaaların hesabını tutardı.

Kefe Mukâtaası Kırım ile Ege sahil ve adalarındaki bazı mukâtaaların gelirleri ile bazı kale mevâcibleri, vazifeler ve salyâne harcamalarını denetler, İzmir, Aydın ve Kırım’da bazı önemli mukâtaaların hesabını tutardı. 1733 te İstanbul Mukâtaası ile birleşmiştir.

Osmanlılar, öncelikle tımar kesimini teşkilatlandırmak için yaptıkları ve tapu tahrirleri de denen bu sayımları gelir kaynaklarındaki değişiklikleri izleyebilmek için genellikle otuz yılda bir tekrarlarlardı. Sayımlar, belli bir andaki nüfus vs. durumunu yakalamak amacında olmadığından yedi sene kadar sürebilirdi. Sayımı yürütenler bu iş için yetiştirilmiş, defter emini, vilayet muharriri, il yazmanı, il yazıcısı gibi isimler taşıyan uzman kişilerdi. İlk safhada şehirler, mahalleler itibariyle sayılır. Tarımla uğraşmayan şehir nüfusu vasıtasız vergi ödemez, sadece avârız ve (Müslüman olmayanlar) cizye öderlerdi. Sayım defterleri bu tür vergiler için de dayanak olmakla birlikte bunların miktarını vermezdi. Doğru cevap A’dır.

Osmanlı merkez maliye kalemlerinden gelir kalemlerini oluşturanlar; Muhasebe-i evvel (Başmuhasebe), Cizye Muhasebesi, Haremeyn Muhasebesi, Haremeyn Mukâtaası, Mevkûfât, Mukâtaa-i evvel (Başmukata), Ziyade-i cizye, Maden Mukâtaası, Bursa Mukâtaası, İstanbul Mukâtaası, Avlonya ve Ağriboz Mukâtaası, Haslar Mukâtaası, Kefe Mukâtaası, Anadolu Muhasebesi, Ağnâm Mukâtaası ve Şıkk-ı sânî’dir. Piyade mukabelesi ile Küçük Ruznamçe ise gider kalemleri arasında bulunmaktadır. Doğru cevap B’dir.

Ziyade-i cizye; sultan, vezir vs. vakıflarındaki cizye, âdet-i ağnâm ve avârız türünden bazı gelirler ile ilgiliydi. Bu büro 1691 cizye reformundan sonra lağvedilmiş ve gelir kaynaklarının hemen hepsi Cizye Muhasebesine aktarılmıştır. Haslar Mukâtaası; bazı mukâtaa gelirlerini ve bunlardan vezir vs. gibi devlet adamlarının haslarına karşılık ayrılan tahsisatlarını denetlerdi. Bu arada âdet-i ağnâm gibi gelir kaynaklarının hesabını tutar; özellikle Rumeli ve Güneydoğu Anadolu’daki bazı mukâtaaları ve mahallî kalemleri ve bunların gelirinden vezir vs. haslarına karşılık ayrılan tahsilatı yönetirdi. Kefe Mukâtaası; Kırım ile Ege sahil ve adalarındaki bazı mukâtaaların gelirleri ile bazı kale mevâcibleri, vazifeler ve salyâne harcamalarını denetler, İzmir, Aydın ve Kırım’da bazı önemli mukâtaaların hesabını tutardı. 1733’te İstanbul Mukâtaası ile birleşmiştir. Ağnâm Mukâtaası; özellikle Rumeli bölgesindeki koyun vergileri (âdet-i ağnâm ve ağnâm-ı celebkeşân) hesaplarına bakardı. Piskopos Kalemi ismiyle de anılan ve önemli olmayan gelirini denetleyen kalem ise Şıkk-ı sânî’dir. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı merkez maliye kalemlerinden gider kalemlerini oluşturanlar; Yeniçeri kalemi, Piyade mukabelesi, Süvari mukabelesi, Tezkire-i kal’a-i evvel; Tezkire-i kal’a-i küçük, Küçük Ruznamçe, Teşrifat kalemi ve Salyâne Mukâtaası’dır. Maden Mukâtaası, Anadolu Muhasebesi ve Bursa Mukâtaası ise gelir kalemlerindendir. Doğru cevap C’dir.

Piyade mukabelesi; merkez ve kalelerdeki yeniçeri, cebeci, topçu, top arabacılarla alemdar, hassa terzileri, câmeşûylar (çamaşırcılar), matbah ve kiler hizmetçileri, hayme (çadır) mehterleri, ehl-i hıref gibi görevlilere verilen mevâciblerle ilgiliydi. Tezkire-i kal’a-i evvel; Tezkire-i kal’a-i küçük; Büyük kal’a ve Küçük kal’a da denen bu iki kalem hemen hepsi Rumeli’de bulunan bazı kale muhafızlarına verilen mevâciblerle ilgiliydi. Süvari mukabelesi; sipahi, silahtar ve dört bölüğe (sağ ve sol ulufeciler, sağ ve sol garipler) verilen mevâciblerle ilgilenirdi. Teşrifat kalemi; bu büro adından da anlaşılacağı gibi teşrifatla ilgili harcamaların hesaplarını tutuyordu. Daha çok rikâb ağaları, emekli Enderûn ağaları, müteferrikalar, hazine memurları, bazı defterhâne kâtipleri, hassa tabipleri gibi müflâherehoran (aylık alan) bazı görevlilerin maaş hesaplarını tutan kalem Küçük Ruznamçe’dir. Doğru cevap A’dır.

III. Selim (1789-1807) döneminde, 1793 yılında Hazine-i Âmire’nin yanında İrâd-ı Cedîd Hazinesi’nin kurulmasıyla Osmanlı Devleti’nde çoklu hazineler dönemine geçildi. İrâd-ı Cedîd Hazinesinin temel işlevi, kendisine tahsis edilen
gelirle mâlikâne ve eshâm sistemini tasfiyeye ve tımar rejimini ıslaha çalışmak
ve olağanüstü giderler için bir ihtiyat fonu oluşturmaktı. Bunu Tersane ve Zahire hazineleri izlemiştir.

Osmanlı bütçeleri gelir önceliklidir. Çağdaş bütçeler ise gider önceliklidir. 15-16. yüzyıla ait bütçeler birbirini izleyen iki Nevruz (21 Mart) arasındaki bir güneş yılı için düzenlenmekteydi. 17 ve 18. yüzyıl bütçeleri ise ay yılı bütçeleridir. Osmanlı bütçelerinin en önemli gider kalemi mevâciblerdir. Bütçe gelir ve gider rakamları 16. yüzyıldan itibaren sürekli bir azalış değil artış göstermiştir.

Bütçelerde yer alan gelir kaynakları çoğunlukla mukâtaa, cizye ve avârız gelirleridir. Mukâtaalar doğrudan devlet işletmeleri, devlete ait bir gelir payının tahsili işi, inhisar haline getirilen herhangi bir kuruluşun işletme hakkı veya üretilen malı satın alma tekeli oluşturma gibi özellikler taşıyabilirler. Mukâtaaları günümüz yaklaşımıyla (genellikle özel teşebbüs tarafından işletilen) Kamu iktisadî teşebbüsleri olarak görmek mümkündür. Kara ve deniz gümrükleri, darphaneler, madenler ve Şaphâneler buna örnek olarak verilebilir.

Osmanlının önemli gelir kaynaklarından biri, ‘avârız-ı divaniye’ veya kısaca ‘avârız’ denen olağandışı vergilerdir. Bunlar başlangıçta savaş harcamalarını finanse etmek için konmuş, 17. yüzyılın sonlarından itibaren olağan vergiler haline gelmişti. Avârız yükümlülükleri nüzül, sürsat ve iştirâ olarak aynî ve avârız gibi nakdî vergilerdir. Mukâtaalar doğrudan devlet işletmeleri, devlete ait bir gelir payının tahsili işi, inhisar haline getirilen herhangi bir kuruluşun işletme hakkı veya üretilen malı satın alma tekeli oluşturma gibi özellikler taşıyabilirler. Mukâtaaları günümüz yaklaşımıyla (genellikle özel teşebbüs tarafından işletilen) Kamu iktisadî teşebbüsleri olarak görmek mümkündür. Kara ve deniz gümrükleri, darphaneler, madenler ve Şaphâneler buna örnek olarak verilebilir. İslâm devletlerinde zimmî statüsündeki Müslüman olmayan faal erkek nüfustan alınan gelire ise cizye denmektedir.

Osmanlı maliye teşkilatı ve vergi sisteminin çağdaşı Avrupa devletlerindeki örneklerine uygun hale getirilmesi gayretleri Tanzimatla birlikte başlamıştı. Klasik dönem Osmanlı bütçeleri gelir öncelikli iken bu bütçeler gider ağırlıklıdır.