OSMANLI DİPLOMASİSİ

Başta yabancı elçi kabul kuralları olmak üzere, daimî elçiliklerin açılmayarak geçici elçilerin gönderilmesi, diplomatik belgelerde geçen mutlak üstünlüğü vurgulayan ve muhatapları küçük gören ifadeler, klasik dönemdeki bu askerî ve siyasî başarının; kendine duyulan özgüvenin bir sonucuydu. Fakat bu durum, 1683 II. Viyana Kuşatması sonrasındaki yeni süreçle birlikte değişmeye başlamıştır. Başarısız Viyana Kuşatması, Avrupa’nın Osmanlı karşısındaki içe kapanma ve geri çekilme hâlinin gözden geçirilmesine neden olmuştur.

II. Mahmud (1808-1839), III. Selim’in başlattığı modernleşme faaliyetlerini devam ettirmiştir. Devam ettirmekten öte, yaptığı yeniliklerle Osmanlı diplomasinin modernize edilmesini sağlamıştır. Öncelikle 1821’de açtığı ve sonrasında kademeli olarak geliştirdiği Tercüme Odası ile Avrupa lisanlarını bilen ve Avrupa tanıyan Osmanlı diplomasisini yürütecek diplomatların ve idarecilerin yetişmesini sağlamıştır. Daha da önemlisi 1836 yılında klasik hâriciye teşkilatını yeniden şekillendirerek bugünkü anlamda Dışişleri Bakanlığı’nı kurmuştur.

1871 yılında Dışişleri Bakanlığı teşkilatı ve ilgili önemli kurumlar daha da zenginleşmiştir. Bakanlık ve bakanlığa bağlı birimler şunlardan oluşmaktaydı: Hâriciye Nezâreti, Hâriciye Müsteşarlığı, Babıâli Tercüme Odası, Hâriciye Kâtibliği, Mektubî-i Hâriciye Kalemi Müdüriyeti (Türkçe yazışmalar), Tahrirât-ı Hariciye Kalemi Müdüriyeti (yabancı dillerde yazışmalar), Tabiyyet Kalemi ve Hâriciye Matbuat Kalemi.

Hâriciye Nezâreti, Hâriciye Müsteşarlığı, Maruzât-ı Hâriciye Kâtibliği, Mektubîi Hâriciye, Divân-ı Hümayûn Kalemi, Babıâli Tercüme Odası. Dışişleri Bakanlığı’nın dış teşkilatı bu süreçten nasibini almıştır. İlgili dış temsilcilikler teşkilat olarak söyle belirlenmiştir: Sefâret-i Kübra (Büyükelçilik), Sefâret (Elçilik), Başşehbenderlik (Baş Konsolosluk), Şehbenderlik (Konsolosluk), Şehbender Vekâleti ve Tüccar Vekâleti.

Sultan Abdülmecid (1839-1861) döneminde modern diplomasinin uygulanmasını kolaylaştıran iki önemli gelişme kayıt edilmiştir: Öncelikle Tercüme Odası’ndan yetişen yabancı dil bilen diplomatlar önemli oranda istihdam edilmeye başlanmıştır. İkinci olarak ise, Avrupa’da daimî elçiliklerin açılması hemen hemen tamamlanmış ve daha da önemlisi artık buralarda her şeyi ile oturmuş diplomatik temsilcilikler oluşturulmuştur. Avrupa’nın başşehirlerinde ve diğer önemli kentlerinde yerleşik dış temsilcilik ağının kurulması, Osmanlı modern diplomasisinin uygulanmasını bir hayli kolaylaştırmıştır.

Dış siyasetin yürütülmesinde diplomasinin kurumsallaşması kadar, bu kurumları
yürütecek modern diplomasi anlayışına sahip ve yabancı dil bilen devlet adamları
ile diplomatların varlığı da önemli unsurlardan biridir. Bu bakımdan Tanzimat, Avrupalı Büyük Devletlerle yoğun bir ilişkiye girildiği; modern diplomasiyi yürütecek Osmanlı devlet adamlarının ve diplomatlarının yetiştiği ve göreve geldikleri; devletin dış siyasetini ve diplomasisini üstlendikleri bir dönem olmuştur. Bu devlet adamlarından özellikle de Mustafa Reşid Paşa (1800-1858), Sadrazam Mehmed Emin Âlî Paşa (1815-1871), Keçecizâde Fuad Paşa (1814-1868) ve Mahmud Nedim Paşa (1818-1883) sembol isimlerdir. Modern Osmanlı diplomasisinin başlatıcısı ve ilk önemli temsilcisi olan Mustafa Reşid Paşa, İngiltere siyasetine meyilli olduğu genel bir kanaat olarak bilinmektedir.

Fuad Paşa vasiyetnâmesinde Osmanlı’nın denge siyaseti ve muhtemel müttefikler için çok net tavsiyelerde bulunmaktaydı. Her ne kadar Fuad Paşa’nın Batı siyasetinin merkezinde ağırlıklı olarak daha ziyade Fransa’nın olduğu zikredilse de, vasiyetnamesinde devlet için mutlaka bir müttefik aranması gerektiğini ve ecnebi müttefikler arasında İngiltere’nin birinci mertebede müttefik olduğuna inanmaktadır. Fuad Paşa, Avusturya’nın Avrupa’daki menfaatlerinin karmaşıklığından dolayı Doğu’daki siyasetini tahdide mecbur olduğunu belirttikten sonra, Rusya’yı, “devletimizin doğal düşmanı” olarak nitelendirmektedir. Devamında Rusya’nın Doğu’ya doğru genişleme siyasetinin olduğunu ve buna karşı devletin kuvvetli olması gerektiğini ifade etmektedir.

Mehmed Ali Paşa tehlikesini Osmanlı askerî gücüyle bertaraf edemeyeceklerini, dolayısıyla Avrupalı Büyük Devletlerin diplomatik ve askerî yardımına ihtiyaç gördükleri için bu desteğin sağlanabilmesi için iki önemli diplomatik hamle yapmışlardır:
Öncelikle İngiltere’nin desteğini alabilmek için 16 Ağustos 1838 tarihinde Balta Limanı Ticaret Antlaşması imzalanmıştır.

Öncelikle İngiltere’nin desteğini alabilmek için 16 Ağustos 1838 tarihinde Balta Limanı Ticaret Antlaşması imzalanmıştır. Bununla sadece İngiltere’ye önemli iktisadî tavizler verilmiş, daha sonraki günlerde antlaşma Avrupa’nın birçok devletine de teşmil edilmiştir. Mehmed Ali Paşa tehlikesinin devam etmesi üzerine bu kez 3 Kasım 1839’da Tanzimat Fermanı ilan edilerek Modernleşme devlet siyaseti hâline getirilmiştir. Mustafa Reşid Paşa, Tanzimat’ın neden ilan edilmesi gereğini Sultan Abdülmecid’e izah ederken kullandığı “Avrupa’nın teveccühünü” kazanmak ifadesi önemli olsa gerekir. Nitekim bu şekilde yapılan ticarî ve kültürel iki hamle olumlu sonuç vermiş; 15 Temmuz 1840’da Londra’da İngiltere, Rusya ve Avusturya’nın katılımıyla gerçekleştirilen konferansta Londra Antlaşması’nı imzalayarak Mehmed Ali Paşa’nın işgal ettiği toprakları boşaltarak Mısır Valiliği ile yetinmesi istenmiştir.

Rusya Kutsal Yerler Meselesi ile Osmanlı vatandaşı Ortodoksların hâmiliği için Osmanlı Devleti’ni iyice sıkıştırmaya başlamıştır. Aslında Rusya’nın bu hamlesi, sadece dinî amaçlar ve endişelerden; din ve ırk dayanışmasından kaynaklanmıyordu. Rusya’nın bu talepler üzerinden başka amaçları güttüğünü gösteren en somut delil 9 Ocak 1853
tarihinde St. Petersburg’ta Çar I. Nikola ile İngiltere Büyükelçisi George Hamilton
Seymour (1797-1880) arasında geçen görüşmedir. I. Nikola, Seymour’a Osmanlı Devleti’nin kendi aralarında doğrudan paylaşılmasını şu şekilde teklif etmişti:
“Kollarımız arasında hasta bir adam var. Çok hasta. Size açıkça söylemeliyim ki, gereken bütün tedbirleri almadan önce onu günün birinde kaybetmemiz büyük felaket
olacaktır. Türkiye ansızın ölebilir.” Seymour ise bu teklif karşısında, “hastayı tedavi
etmeyi” niçin düşünmediklerini söyleyerek Osmanlı Devleti’nin bütünlüğünün devam etmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu ifadelerden de anlaşıldığı üzere, Rusya burada Osmanlı mirasının paylaşılmasını tartışmaya açmış ve bunu öncelikle İngiltere’ye teklif etmiştir. İngiltere ise 1798 yılında Mısır’ın Fransa tarafından işgal edilmesinden beri takip ettiği Osmanlı toprak bütünlüğünün korunması siyasetini devam ettirerek bu teklifi reddetmiştir.

Osmanlı ve Avrupa tarihinin en önemli askerî, siyasî ve diplomasi gelişmelerinden olan 1853-1856 Kırım Harbi, Rus Ordusu’nun Ef­lak-Boğdan’a girmesiyle 22 Haziran 1853’te fiilî olarak başlamıştır. Bu arada Rusya, Avrupa diplomatik çevrelerine ve kamuoyuna bu savaşın gerekçesini izah etme ihtiyacını duymuş ve Avrupalı devletlere gönderdiği beyannamede, amacının aslında savaş olmadığı; anlaşmalarla “kendisine tanınan haklara saygıyı” temin etmek ve Ortodoks inancını “korumak” olduğunu iddia etmiştir. Rusya burada savaşın nedeni olarak dinî gündeme getirerek, siyasî amaçlarını gizlemek istemiştir.

Osmanlı Devleti, savaştan dolayı ortaya çıkan malî sıkıntının giderilmesi için 24 Ağustos
1854 tarihinde İngiliz ve Fransız bankalarıyla Osmanlı tarihindeki ilk dış borç anlaşmasını imzalanmıştır. Bu tür dış borç anlaşmaları daha sonraki yıllarda artarak devam etmiştir. Bu durum Osmanlı Devleti’nin hem malî hem de diplomasi alanında daha da zayıf­latmış ve Avrupalı Büyük Devletlerin dış müdahalelerini de kolaylaştırmıştır. Bu sonucun alınmasında Kırım Harbi etkili olmuştur. Rusya’nın 22 Temmuz tarihli İngiliz ve Fransız notasını reddetmesi üzerine müttefik devletler, 13 Eylül’de 120 000 kişilik ordu ile Kırım’a çıkartma yapmışlardır. Fakat istenilen sonucun bir türlü alınamamasından dolayı bu kez Avusturya ve Piyemonte de Rusya’ya karşı müttefik kuvvetlere katılmıştır. Nihayet 9 Eylül 1855 tarihinde Sivastopol’ün düşmesi üzerine 16 Aralık’ta Rusya verilen bir ültimatom ile savaşa son vermesi istemiştir. Bu ültimatomda yapılacak barışa esas olacak dört önemli madde yer almaktadır. Buna göre Ef­lak-Boğdan ve Sırbistan Avrupalı Büyük Devletlerin toplu himayesinde olacak, Karadeniz tarafsız hâle getirilecek ve Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunan bütün Hıristiyanlara ve Müslümanlara Avrupa garantisi altında yeni haklar verilmesini taahhüt edecektir. Rusya, bazı ufak itirazlar dışında bu maddeleri kabul ettiğini ilan ederek savaşı sona erdirmiştir. Osmanlı Devleti, bu şekilde Kırım Harbi’ni askerî olarak kazanmasına rağmen, bu galibiyetin sonuçlarından istifade edememiştir. Toprak kazanamamış ve savaş tazminatı alamamıştır.

18 Şubat 1856 tarihinde ilan edilen Islahat Fermanı hakkındaki memnuniyeti
dile getiren 9. madde ise şöyledir:
“Haşmetli Osmanlı padişahı din ve ırk farkı gözetmeksizin tebaasının refahını yükseltecek bir ferman zaten ilan etmiş ve Hıristiyan tebaasına karşı iyi niyetlerini belirtmiş olduğundan, tamamen irade-i şahaneye dayanan bu fermanı Barış Antlaşmasını imzalayan devletlere de bildirmeye karar vermiştir. Bu antlaşmayı imza eden devletler bu fermanın kendilerine verilmesinin yüksek kıymetini takdir ederler. Ferman yukarıda adları geçen devletlerin ne beraberce ne de tek başlarına Haşmetli Sultanla tebaasın arasındaki münasebetlere ve Osmanlı Devletinin iç idaresine hiçbir şekildemüdahale etme hakkı olmadığını teyit eder.”

 9. madde ile Gayr-i Müslim Osmanlı vatandaşları bu antlaşmaya imza atan devletlerin ortak koruması ve gözetimi altına girmişlerdi. Bu durum ilgili devletlerin Osmanlı iç işlerine müdahale etme imkânı ve fırsatı vermiştir. Düvel-i Muazzama, bu fırsatı sonuna kadar kullanmasını bilmiş; Osmanlı Devleti’nin gerekli reformlar yapılmadığı iddiasıyla veya başka gerekçelerle bu maddeye istinaden içişlerine doğrudan müdahale etmiştir. Bu müdahaleler, Osmanlı Devleti’nin lehine asayişin yeniden sağlanmasından daha ziyade, Gayr-i Müslimlerin bağımsızlık mücadelelerine yardım edecek ve bunların yolunu açacak bir şekilde kolaylaştırmıştır. Hatta bağımsızlıklarını kazanmalarıyla yetinmemişler, bu kez daha sonraki süreçte bunların topraklarını genişletmek için benzer diplomatik destekleri hep vermişlerdir.

Osmanlı diplomasisindeki en önemli gelişmelerden biri Sultan Abdülaziz’in gerçekleştirdiği Avrupa Seyahati’dir. Fransa İmparatoru III. Napolyon’un Paris Sergisi’nin açılışı için davetiyle 21 Haziran-17 Ağustos 1867 tarihleri arasında gerçekleştirilen bu seyahat sırasında Abdülaziz, 10 gün Paris ve 11 gün Londra’da kalmış; dönüşte Belçika, Almanya ve Avusturya’ya uğramıştır. Seyahatte kendisine Hâriciye Nâzırı Fuad Paşa, Şehzâde Murad ve Şehzâde Abdülhamid gibi daha sonra tahta çıkacak olan müstakbel iki hükümdar da iştirak etmiştir. Böylece iki kadim müttefiki Fransa ve İngiltere olmak üzere dört Avrupa devletini kapsayan bu seyahat, Avrupa’ya ve hatta ülke dışına yapılan ilk ve tek Osmanlı hükümdar seyahati olma özelliği ile Osmanlı tarihindeki yerini almakla birlikte, diplomasi tarihindeki önemi çok daha dikkat çekicidir. Gerek yapılan modernleşme faaliyetlerine göre kültürel olarak ve gerekse Paris Kongresi’nin kararlarına göre hukukî olarak bir Avrupa devleti olan Osmanlı Devleti’nin hükümdarı ile kendisinden sonra tahta çıkacak iki şehzâdesinin Paris ve Londra gibi iki merkezi ziyaret etmeleri, siyasî ve diplomatik olarak Avrupa’nın vazgeçilmez bir merkez hâline geldiğini bir kez daha göstermektedir.

1683 yılında yapılmıştır.

III. Selim döneminde gerçekleşmiştir.

Tercüme odası II. Mahmut zamanında açılmıştır.

Tanzimat fermanı Sultan Abdülmecid zamanında ilan edilmiştir.

Bütün eşleştirmeler doğrudur

Bütün seçenekler bu dönemde açılan elçiliklerdendir.