OSMANLI DİPLOMASİSİ

XVI. yüzyılın ikinci yarısı bir bakıma Osmanlıların fetih politikalarının sona erdiğini gösteren önemli değişikliklere de tanıklık etmiştir.

Buna mukabil, Zitvatorok Antlaşması 20 yıl gibi uzun bir süre için imzalanmıştır. Dolayısıyla, Osmanlıların Hıristiyan güçlere ihsan ettiği “geçici” bir ateşkes değil, bir barış antlaşması niteliği taşır. Ayrıca, antlaşma gerçekte 20 yıl değil yaklaşık 60 yıl yürürlükte kalmıştır. Bu ise Osmanlı dış politikasında dikkate değer bir değişimin ortaya çıktığını göstermektedir.

XVII. yüzyılda kurumsal alandaki önemli bir değişiklik ise yüzyıl ortalarından itibaren devlet işlerinin Paşakapısı’nda halledilmeye başlanması, diplomatik ilişkiler dahil yönetim ve danışma açısından en önemli organ olan Divan-ı Hümayun’un bu önemini yitirmesidir. Yabancı elçilerin kendi binalarına taşınmalarına izin verilmesi, o devirde Avrupa’da da benimsenen “elçilik hakkı”, “elçilik binalarının dokunulmazlığı” gibi ilkelerin Osmanlı yöneticileri tarafından da benimsendiğini göstermesi açısından önemlidir. “Kanun-ı Elçiyan” olarak da adlandırılan 1657 tarihli Tevkii Abdurrahman Paşa Kanunnamesi’nde yabancı elçilere uygulanacak protokol ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir. Daha önce teamüller çerçevesinde yürütülen teşrifat işleri, ilk defa çok açık bir biçimde kurallara bağlanır. Osmanlıların nispî barışçı siyasetlerinin yanında Avrupa devletlerinin açtıkları ikamet elçilikleri ve gönderdikleri ad hoc elçilik heyetleri diplomatik faaliyetleri yoğunlaştırdı. Osmanlılar da değişik ülkelere ad hoc elçilik heyetleri göndermekteydi.

XVII. yüzyılda kurumsal alandaki önemli bir değişiklik ise yüzyıl ortalarından itibaren devlet işlerinin Paşakapısı’nda halledilmeye başlanması, diplomatik ilişkiler dahil yönetim ve danışma açısından en önemli organ olan Divan-ı Hümayun’un bu önemini yitirmesidir. Bu gelişmeye paralel olarak Sadrazamların ve Paşakapısı’ndaki görevlilerin diplomasideki ağırlıkları da arttı. XVII. yüzyılda nişancı ferman yazma işinden giderek uzaklaşır, reisülküttablar name yazma işinde daha faal hale gelir. XVII. yüzyılda reisülküttabın diplomasi alanındaki başlıca görevleri dışarıya gönderilecek namelerin hazırlanması, gelen namelerin tercüme ettirilmesi, yol emri, izin, berat vb.nin tanziminin yanında; kendisine bağlı kalemde saklanan ahidnâmelere ihtiyaç duyuldukça bunlarla ilgili sorulara cevap vermek, bunlar hakkında ilgililere bilgi vermektir. XVII. yüzyıl sonlarından itibaren ise reisülküttablar Babıâli’nin elçiliklerle bağlantısını tesis etmek görevini üstlenir ve böylece dış politikadaki önemleri artar.

1590’da Osmanlılarla Şah Abbas arasında imzalanan antlaşmanın adı Ferhad Paşa (İstanbul) Antlaşması’dır.

Osmanlı kuvvetlerinin Serav ovasında Azerbaycan Valisi Karçakay Han tarafından mağlup edilmesine rağmen Halil Paşa emrindeki ordunun Erdebil istikametinde yürüyüşe geçmesi üzerine Şahın elçisi barış talebiyle geldi ve neticede 1612 Antlaşması temelinde imzalanan bir barış antlaşması ile savaş sona erdi (Serav Antlaşması, 1618).

Her yıl, daha önceki miktarın yarısı olan yüz yük ipek vs. kıymetli kumaşı haraç olarak göndereceklerdi.

Osmanlılar ile Venedikliler arasında meydana gelen Girit Savaşı XVII. yüzyılın ilk yarısında, 1645’de başlamıştır 1669 da sona ermiştir

Venediklilerin teslim olmayı kabul edeceklerini bildirmeleri üzerine 6 gün süren müzakerelerden sonra 5 Eylül 1669’da imzalanan on sekiz maddelik bir antlaşma ile Girit’in fethi tamamlanmış oldu. Antlaşmaya göre Kandiye kalesi bütün top ve cephanesi ile teslim edilecek; askerler şehri terk edecek, halk gidip gitmemekte serbest olacak; üç palanka Venedik’te kalacak; Galata’daki Venedik balyosu orada oturacak, Venedikliler diğer iskelelerde balyos bulundurabilecek, Venedikliler Akdeniz’deki Osmanlı adalarına saldırmayacaktı.

Antlaşmanın Avusturya ile ilgili kısmı yirmi maddelik olup Osmanlılar, Temeşvar hariç Erdel ve Macaristan’daki Habsburg egemenliğini kabul ettiler. Belgrad Osmanlılarda kaldı. Antlaşmada sınırların belirlenmesi dışında, çete faaliyetlerinin karşılıklı olarak yasaklanması, Osmanlı topraklarında yaşayan Katoliklerin din özgürlüğü, kiliselerin tamirine izin verilmesi, her iki ülke tüccarlarının karşılıklı olarak serbestçe ticaret yapmaları, savaş esirlerinin makul fidyelerle serbest bırakılması, iki devlet arasında elçilerin teatisi, uygulamada çıkacak anlaşmazlıkların komisyonlar marifetiyle çözümü gibi hususlar da yer almıştır. Venedik’le ilgili kısım 16 maddelik olup Mora ve Dalmaçya Venedik’e bırakıldı. Sınırlarda yeni kale yapılmaması ve savaş öncesinde yapılmış ticarî ahidnâmelerin yine geçerli olması gibi hususlar da antlaşmada yer aldı.

Zitvatorok Antlaşması 20 yıl gibi uzun bir süre için tarafsız bir yer olan Macaristan’da imzalanmıştır. Habsburglarla Osmanlıların eşitliği ve denkliği kabul edilmiştir. Nitekim Osmanlı padişahları Zitvatorok Antlaşması’yla Avusturya İmparatoru’nun “kayzer/ çasar” unvanını kullanmasını ilk defa kabul etmişlerdi. Meşhur tarihçi Hammer’den başlayarak, Avrupa devletleriyle Osmanlılar arasında “Devletler Hukuku’na uygun olarak yapılan ilk antlaşma” diye nitelenmiştir. Doğru yanıt D'dir.

Avrupa’da ortaya çıkan diplomatik kurallar ve teamüllerin benimsenmeye başlanmasıyla yabancı elçilerin ikametiyle ilgili yeni düzenlemeler yapılmıştır. Daha önce yabancı elçiler Elçi Hanında ikamet ederken 1646 yılından itibaren Galata’ya yerleşmelerine ve burada elçilik binaları yapmalarına izin verilmiştir. Doğru yanıt C'dir.

IV. Murad Bağdat seferine çıkmıştır. Sefer hazırlıkları döneminde İran Şahı Maksud Hanı elçi göndermiş, ancak sefere karar verildiği için elçiye cevap verilmeyerek Davud Paşa sarayına kapatılmıştı. 1638 yılı Ekim ayındaki bu kuşatma sırasında veziriâzam Tayyar Mehmed Paşa şehit düşmüş ve yerine Kara Mustafa Paşa getirilmiştir. Kuşatmanın şiddetine dayanamayan Safevî komutan kaleyi teslim etmek zorunda kalmış ve Bağdat yeniden Osmanlı yönetimine girmiştir. Doğru yanıt A'dır.

William Harborne’un başkanlığında Kraliçe Elizabeth’in gönderdiği heyetle yapılan görüşmelerden sonra İngilizlere serbest ticaret hakkı verilmesiyle başlayan Osmanlı-İngiliz ilişkileri XVII. yüzyıl boyunca dostane bir şekilde gelişti ve Karlofça sürecinde barışa aracılık etmeleriyle zirveye çıktı. Harborne İstanbul’da ilk İngiliz elçisi olmuş, İngiliz elçileri Osmanlılara siyasî alanda moral desteği vermekle birlikte esas itibariyle ülkelerinin ticarî çıkarları doğrultusunda çalışmışlardır. Doğru yanıt B'dir.

Müzakereler sonucu yapılan dört maddelik Bucaş Antlaşması’na göre, Lehistan’ın Osmanlılara yıllık pişkeş olarak 20 bin altın ödeyecek, Podolya Osmanlılara terk edilecek, Ukrayna Osmanlı himayesindeki Kazaklara verilecek, Osmanlı valileri ve bağlı beylikleri Lehistan’a tecavüzde bulunmayacak, Lehistan Osmanlılarla savaşan Avrupa devletlerinin yanında yer almayacaktı. İttifak yasağı Osmanlılara değil Lehistan'a yönelik bir şarttı. Doğru yanıt E'dir.

Sultan III. Mehmed (1595-1603), yakınlarının teşviki ve yeniçerilerin ısrarıyla, büyük dedesi Kanunî Sultan Süleyman’dan sonra terk edilen bir geleneği, Sultanın ordunun başında sefere gitmesi geleneğini yeniden canlandırarak durumu düzeltmeye çalıştı ve 1596’da Macaristan’ın kuzeydoğusundaki Eğri kalesini aldı ve ardından da Haçova’da Habsburg ordusunu büyük bir bozguna uğrattı (24-26 Ekim).

Meşhur tarihçi Hammer’den başlayarak, Avrupa devletleriyle Osmanlılar arasında “Devletler Hukuku’na uygun olarak yapılan ilk antlaşma” diye nitelenen Antlaşma, Zitvatorok Antlaşmasıdır.

XVI. yüzyılda Osmanlıların İslâm dünyasındaki konumu, Şiî Safevîlere karşı siyasetleri ve Haremeyn’i denetimleri altına almaları dikkate alındığında bu yönün daha da belirgin hale gelmesi olağandı. Bununla birlikte İslâm dinini yayma ve cihad siyaseti açısından XVI. yüzyıl sonlarında gelinen nokta, diplomatik ilişkilerin teorik yönünde de bazı tadilata yol açabilecektir. Özellikle Zitvatorok Antlaşması’yla Osmanlıların Habsburglara karşı üstünlük iddialarının sona ermesi önemli bir gelişmedir. Doğru cevap E'dir.

Girit Savaşıyla birlikte Venedik’le yapılan yoğun diplomatik misyon dönemi kapanacaktır. Gerçi savaş diplomatik ilişkilerin tam anlamıyla durmasına yol açmamış, barış önerileri için Osmanlı görevlileri Venedik’e gitmiştir. Bununla birlikte, artık Venedik’in Akdeniz ticaretinde azalan ağırlığı da dikkate alınarak ilişkiler azaltılmıştır. Doğru yanıt D'dir.

1684’te Avusturya, Lehistan, Malta ve Venedik’le kutsal ittifak yaptı ve Osmanlılar dört cephede savaşmak zorunda kaldı. Venedik Dalmaçya kıyıları ve Bosna’ya, Avusturya Budin’e, Lehistan Kamaniçe’ye saldırdı. Venedik ve Lehistan’a karşı direnildiyse de Avusturya’nın 1686’da Budin’i ele geçirmesi engellenemedi. Daha sonra Venedik Mora’yı, Avusturya Belgrad’a kadar Macar topraklarını ele geçirdi. Kutsal İttifaka 1686’da katılan Rusya Azak’a saldırdı. Doğru yanıt E'dir.