OSMANLI DİPLOMASİSİ - Deneme Sınavı - 23

XVI. yüzyılın ikinci yarısı bir bakıma Osmanlıların fetih politikalarının sona erdiğini gösteren önemli değişikliklere de tanıklık etmiştir.

Osmanlı kuvvetlerinin Serav ovasında Azerbaycan Valisi Karçakay Han tarafından mağlup edilmesine rağmen Halil Paşa emrindeki ordunun Erdebil istikametinde yürüyüşe geçmesi üzerine Şahın elçisi barış talebiyle geldi ve neticede 1612 Antlaşması temelinde imzalanan bir barış antlaşması ile savaş sona erdi (Serav Antlaşması, 1618).

Osmanlı Devleti tarihinin ilk ve en büyük toprak kayıplarını verdiği Karlofça Antlaşması sonrası uğradığı bunalımdan kurtulma gayreti içerisine girdi. Devlet kurumlarının ve toplumsal yapının değiştirilmesi ihtiyacı, belirgin bir şekilde, devlet erkânı tarafından da kabul görmeye başlamıştı. Bu değişimin ilk emaresi Karlofça’dan sonra askerî unsurlar kadar kalem ehlinin de devletin hem iç hem de dış politikalarının belirlenmesinde etkin olmasıdır. Osmanlılar XVIII. yüzyılın ilk yıllarından itibaren kaybedilen toprakları kazanmak arzusundaydılar. Osmanlı devlet yönetiminde savaşlardaki başarısızlıklar üzerine yavaş yavaş silah ehli paşaların yerine kalem ehli ve bürokrasinin hâkimi olan efendiler ön plana çıkmaya başladı. XVIII. yüzyılın ilk yıllarında bürokrasinin temel taşları olan kalem ehlinin öne çıkmasında, başarılı bir murahhas olarak Karlofça’da Avrupalı kurt diplomatlarla masa başında Osmanlıyı temsil eden dönemin Reisülküttabı Mehmed Rami Efendi’nin önemli bir rolü vardır. Böylece Osmanlılarda dış politika alanında başarılı olan devlet çalışanlarının en üst seviyelere kadar çıkabilmelerinin önü açıldı. Karlofça’dan hemen sonra Mehmed Rami’nin Reisülküttablıktan Sadrazamlığa getirilmesiyle bu süreç giderek güçlenmeye başlamış ve bundan sonra birçok reisülküttabın sadrazamlığa getirilmesinin yolu açılmış oldu. Böylece XVIII. yüzyıl Osmanlı diplomatlarının da ön plana çıkmaya başladığı bir dönem oldu.

Osmanlı Devleti tarihinin ilk ve en büyük toprak kayıplarını verdiği Karlofça Antlaşması sonrası uğradığı bunalımdan kurtulma gayreti içerisine girdi. Devlet kurumlarının ve toplumsal yapının değiştirilmesi ihtiyacı, belirgin bir şekilde, devlet erkânı tarafından da kabul görmeye başlamıştı. Bu değişimin ilk emaresi Karlofça’dan sonra askerî unsurlar kadar kalem ehlinin de devletin hem iç hem de dış politikalarının belirlenmesinde etkin olmasıdır. Osmanlılar XVIII. yüzyılın ilk yıllarından itibaren kaybedilen toprakları kazanmak arzusundaydılar. Osmanlı devlet yönetiminde savaşlardaki başarısızlıklar üzerine yavaş yavaş silah ehli paşaların yerine kalem ehli ve bürokrasinin hâkimi olan efendiler ön plana çıkmaya başladı. Karlofça, Osmanlı Devleti’nin sadece Hıristiyan Avrupa dünyasıyla olan ilişkilerinde bir dönüm noktası değil, içerde duraklama ve bozukluklar devrinin sona ermesi ve çöküş döneminin başlangıcı olarak görülür. Karlofça sonrasında devletin ayrılmaz parçaları olan geniş toprakların kaybedilmesi, Osmanlıların maneviyatını menfi bir şekilde etkiledi. ilk defa Karlofça ile Osmanlı Devleti’nin sınırlarının çok açık ve ayrıntılı bir biçimde düzenlendiği görülür. Daha önceki antlaşmalarda sınırlar çok daha muğlak bir biçimde belirlenirken, Karlofça’da ayrıntılı düzenlemeler yapıldığından Osmanlı ve Avusturya delegelerinden oluşan ortak bir komisyon daha sonra sınırların belirlenmesi için toplandı.

I. Petro, Boğdan Voyvodası Kantemir’in yardımıyla Prut Nehri’ni izleyerek güneye sarkarken, 20 Temmuz’da Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa’nın idaresindeki ordu Rusları kuşatma altına aldı. Baltacı Mehmed Paşa, modern Rusya’nın kurucusunu ve ordusunu yok etme gibi yakaladığı bu tarihi fırsatı değerlendirecek kapasitede olmadığını gösterdi ve Rusların barış istekleri karşısında fazla dayanamadı. Neticede Baltacı Mehmed Paşa, Osmanlılar için çok uygun bir durumda, şaşılacak kadar hafif şartlarda 23 Temmuz 1711’de Prut Antlaşması’nı imzaladı. Bu antlaşma çerçevesinde Ruslar işgal etmiş oldukları tüm topraklar ile İstanbul Antlaşması’yla kaybedilen yerleri Osmanlılara geri verip, sınır kale ve istihkâmlarını yıkacaktılar. Rus tüccarların, Osmanlı topraklarında serbest ticaret yapmalarına izin verildi. Babıâli, Rusya ile İsveç arasında barış için arabuluculuk yapılıp İsveç Kralı XII. Şarl’ın ülkesine serbestçe dönmesini kararlaştırdı.

Prut Osmanlılar için Karlofça’dan beri süre gelen bezginliğin kaybolmasına ve sarsılmış olan kendine güvenin yeniden sağlanmasına da yol açtı. Nitekim Prut cehenneminden kurtulan I. Petro antlaşma şartlarına uymakta gecikince III. Ahmed bizzat Ruslara karşı
yeni bir sefer hazırlamak üzere Edirne’ye hareket etti ancak İngiliz ve Hollanda
elçilerinin aracılığıyla Rusların şartlara uyacaklarını belirtmeleri üzerine 17 Nisan 1712’de antlaşma yenilendi. Ancak 5 Haziran 1713’te imzalanan yeni bir antlaşmayla Rusların hemen Lehistan’ı terk etmeleri, XII. Şarl’ın ülkesine dönmesi ve Karadeniz kıyılarındaki işgal ettikleri toprakları terk etmeleri sağlanıp Rus sorunu kapanmış oldu.

Osmanlıların Karlofça kayıplarını geri alma girişimleri ayrı ayrı girdiği savaşlarda Rusya ve Venedik’e karşı başarılı olmuştu, ama devlet Avusturya-Venedik ikilisiyle giriştiği savaşlarda Avusturya cephesinde başarısız olup çok önemli lojistik ve stratejik merkezleri kaybetmek zorunda kalmıştır

Osmanlıların Karlofça kayıplarını geri alma girişimleri ayrı ayrı girdiği savaşlarda Rusya ve Venedik’e karşı başarılı olmuştu, ama devlet Avusturya-Venedik ikilisiyle giriştiği savaşlarda Avusturya cephesinde başarısız olup çok önemli lojistik ve stratejik merkezleri kaybetmek zorunda kalmıştır. Belgrad dâhil Kuzey Sırbistan ve Kuzey Bosna, Temeşvar ile Batı Ef­lak gibi önemli toprak kayıplarının yanında Katolik papazlara Osmanlı topraklarında geniş ayrıcalıklar veriliyordu. Ticarî imtiyazlarla Avusturya yabancı tüccarları koruyacak, imparatorluğun dilediği yerinde konsolosluklar açabilecekti. Pasarofça Antlaşması gösterdi ki yenilgi çok büyük değilse de önemliydi. Osmanlılar yalnız toprak ve insan kaybetmemişler, saygınlık ve morallerine de büyük bir darbe inmişti. Pasarofça’dan sonra artık Avrupa’ya karşı izlenecek dış politikada fütuhat yerine savunmaya yönelik bir diplomatik anlayış edinilmeye başlandı. Pasarofça sonrası, Osmanlı yöneticileri statükocu ve barışçı politikaları daha belirgin bir biçimde benimsemeye başlamışlardır.

XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Osmanlılar Avrupalılar ile karşılıklı olarak çok yakından tanışır oldular. Pasarofça sonrası Damat İbrahim Paşa sadaretinde eskiye nazaran dışarıya gönderilen elçilerin ve temsilcilerin sayıları ve icraatlarında artışlar görüldü. Fransa, Avusturya, Lehistan ve Rusya’ya giden bu elçiler yalnızca diplomatik ve ticarî görüşmelerde değil Avrupa diplomasisi, kültürü, sanatı, sanayisi, tarımıyla birlikte askerî ve teknolojik gücü hakkında bilgi edinmeye ve bunları birer rapor halinde sunmaya başladılar. Bu ülkelere giden elçilerden Osmanlı Devleti’nin aydınlanmasında en tesirli rapor Paris’e (1720-1721) giden Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’ninkidir. Damat İbrahim Paşa, Osmanlıların Avrupa’daki iç sorunlara müdahil olmaması yolunda bir politika izlese de, Avrupa’daki gelişmeleri de yakından takip etmek istemekteydi. Yirmisekiz Çelebi Mehmed de sadrazamın söz konusu politikası çerçevesinde Fransa’ya görevlendirilmiştir.

1736'da Osmanlılar Ruslar arasında başlayan üç yıl sürecek olan savaşa 1737’de Avusturya da katılacaktır. Osmanlıların özellikle Avusturya cephesinde üstünlük kurması
üzerine Tuna boyunda Belgrad, Semendire ve Orsova gibi 20 yıl önce kaybedilen
yerler geri alınıp Tuna savunma hattı tekrar kurulmuştu. Diğer taraf­tan Avusturya
idaresindeki Berg Düklüğü’nün Prusya tarafından işgalini tanıyacağına dair Mart
1739’da Prusya Kralı I. Friedrick William ile Fransa Başbakanı Kardinal Fleury arasında gerçekleştirilen bir gizli antlaşma yapıldı. Ayrıca Avusturyalıların savaşın ancak Ruslara yarayacağını anlamaları sebebiyle, 18 Eylül 1739’da Osmanlıyla imzaladığı Belgrad Antlaşması’yla Avusturya Pasarofça’da kazandıkları tüm kazançları kaybetmiş oldu.

Avrupa’da güçler dengesinin değişmesinin ilk sinyalini orta Avrupa’da Prusya’nın yayılmacı siyaseti verdi. Avusturya Veraset Savaşı sonucunda Prusya’nın Silezya’nın işgalini 1748 Aix-la-Chapple Antlaşması’yla kabul etmek zorunda kalan Avusturya İmparatoriçesi Maria Theressa, Prusya’dan intikam almak için Rusya ve Fransa ile diplomatik alanda işbirliği yaptı. Fransızlarla kolonilerde 1754’den beri savaşan İngiltere de kıta Avrupa’sında yalnız kalmamak için Prusya ile ittifak yapmaya yöneldi. Neticede Ocak 1756’da İngiltere ile Prusya arasında Westminster Antlaşması ve Mayıs 1756’da Fransa ile Avusturya arasında Versailes Antlaşması yapıldı ki, bu hadise Avrupa diplomasi tarihinde ‘Diplomatik İhtilâl’ olarak adlandırıldı. Babıâli Avrupa’da değişen hızlı diplomatik gelişmeler karşısında şaşkın kalmış ve çekinmeye başlamıştı. Zira Osmanlı Devleti’nin kadim dostu Fransa’nın ortak düşman olan Avusturya ile ittifak yapması endişe ile karşılandı.

Küçük Kaynarca Antlaşması Osmanlıların Karlofça’dan sonra imzalamak zorunda kaldığı en ağır antlaşmadır. Bu antlaşma Karlofça Antlaşması’na göre toprağa ilişkin maddeleri pek kısıtlı olmasına nazaran hukuk, ticaret ve diplomasi alanında Osmanlı tarihinin en ağır belgesidir. Bu antlaşmaya göre, Aksu (Buğ) nehri iki devlet arasındaki yeni sınırı teşkil edip Kırım, Bucak ve Kuban yalnızca dinî konularda Rusların, padişahı “halife” unvanıyla tanıyarak buralardaki Müslüman halkın dini lideri olmasını kabul etmesiyle siyasî bakımdan devletin bünyesinden ayrılıp müstakil bir hale getirildi. Ruslar işgal ettikleri Aksu ile Kuban nehirleri arasındaki bölgeleri alıp Azak, Yenikale ve Kılburun gibi önemli limanlara sahip olmasıyla artık Karadeniz’de sağlam bir şekilde yerleştiler. Ruslar Ef­lak, Boğdan, Kaf­kasya ve Ege’de işgal ettiği adalardan çekilecekti. Antlaşmanın bir başka önemli konusuda Osmanlı topraklarındaki Ortodoks tebaanın haklarının koruyuculuğunun Ruslara verilmiş olması şeklinde yorum bulan maddeleriydi. Buna göre Ruslara İstanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma ve koruma hakkı tanınmaktaydı
ki daha sonraları Rusya bu maddelere dayanarak Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale etme hakkını kendinde görmüştü. Ayrıca Ruslar İstanbul’da daimi bir elçilik açıp diledikleri şehir ve kasabalarda konsolosluk açacaktı ve Boğazlardan Rus ticaret gemilerinin serbestçe geçişine de müsaade edilmekteydi. Diğer bir maddede ise Rus hükümdarlarına gönderilecek namelerde ‘Rusyalıların padişahı’ diye hitap edileceği kabul olunmuştu. Son olarak da Osmanlılar Rusya’ya üç yılda on beş bin kese (4 milyon) ruble savaş tazminatı ödeyecekti.

İkamet elçilerinin vazife süreleri ve maiyetleri hakkında da önemli düzenlemeler getirildi. Buna göre ikamet elçileri üçer yıllığına yurt dışında görev yapacaklar ve bu sürenin sonunda yerlerine başkaları tayin edilip görev devir teslimi yapıldıktan sonra yurda döneceklerdi. Beraberlerinde sır-kâtibi (chief secretary), iki tane Rum tercüman, hazinedar, ateşe ve diğer maiyet memurları ve hizmetlilerle birlikte çoğunluğu Müslüman olan kişizadeler olarak adlandırılan gençler de götürülecekti.

Babıâli Avrupa’da kuracağı ilk daimî elçilik için eskiden beri çok iyi ilişkiler kurduğu İngiltere’yi seçti.

Yusuf Agâh, kendinden önceki bütün elçilerin yaptığı gibi, döndükten sonra Sadrazam ve Reisülküttab’ında bulunduğu bir kabulde, III. Selim’e III. George’un göndermiş olduğu mektubu sundu ve elçiliği hakkında da şifahen bilgi vererek görevini tamamlamıştır.

Babıâli gücünün zirvesinde olan Napolyon Fransa’sına özel bir önem vermekteydi. Ayrıca Babıâli, Fransa’yla ilişkilerini geliştirerek, ittifak antlaşmalarıyla bağlı olduğu Rusya ve İngiltere’ye karşı elini güçlendirmek istemekteydi.

Abdurrahim Muhib Efendi’nin 1811’de görevini tamamlayarak Paris’ten ülkeye dönmesinden sonra, Osmanlı Devleti’nin yurtdışında görev yapan hiçbir büyükelçisi kalmadı. Bütün elçiliklerde diplomatik temsilcilik görevi maslahatgüzarlara bırakıldı.

Abdurrahim Muhib Efendi’nin 1811’de görevini tamamlayarak Paris’ten ülkeye dönmesinden sonra, Osmanlı Devleti’nin yurtdışında görev yapan hiçbir büyükelçisi kalmadı. Bütün elçiliklerde diplomatik temsilcilik görevi maslahatgüzarlara bırakıldı.

Osmanlı Devleti’nin Rusya ile 1806’dan beri süren savaş hali ise 24 Ağustos 1807’de Slobosia’da ateşkes antlaşmasından sonra Yaş’ta yürütülen barış müzakereleri, Rus temsilcilerinin Osmanlılardan Baserabya ile Kaf­kasya’daki önemli kaleleri istemeleri üzerine kesildi. Bilahare yapılan savaşlarda Osmanlı kuvvetlerinin yenilgiler alması üzerine 28 Mayıs 1812’de Bükreş Antlaşması’yla altı yıldan beri süre gelen savaş sona erdirilmişti.

Edirne Antlaşması ile artık Osmanlı Devleti dağılma ve parçalanma sürecine girmeye başlamış oldu. Belki de Osmanlı tarihinin en ağır antlaşması niteliğinde olan bu hadiseyi artık bir dönüm noktası olarak addedebiliriz.