OSMANLI DİPLOMASİSİ - Deneme Sınavı - 22

Osmanlıların Mısır kuvvetleri karşısındaki hezimeti bir Avrupa meselesi haline geldi. Fransa, 1805’den beri Mehmed Ali’nin Mısır’da modern devlet olarak büyümesinde en büyük pay sahibiydi ve Mısır ile siyasî, askerî ve ticarî bağları çok güçlü bir durumda olduğundan son gelişmelerden memnuniyet duymaktaydı. Mısır’ın Suriye ile diğer yerleri eline geçirmesi bölgede dengeleri Fransa’nın lehine değiştirmekteydi. İngiltere ise Fransız güdümlü modern ve gelişmiş bir Mısır’dan rahatsızlık duymaktaydı.

Mahmud, İngilizlerden gelen baskının da etkisiyle Rusların isteklerini kabul edip 7 Ekim 1826’da Akkerman Antlaşması’nı imzaladı. Bu antlaşma gereğince Rusların Kaf­kasya’da hâkimiyetleri kabul ediliyor, Rus ticaret gemilerine Boğazlar da içinde olmak üzere bütün Osmanlı sularından serbestçe geçme hakkı veriliyordu.

Başta yabancı elçi kabul kuralları olmak üzere, daimî elçiliklerin açılmayarak geçici elçilerin gönderilmesi, diplomatik belgelerde geçen mutlak üstünlüğü vurgulayan ve muhatapları küçük gören ifadeler, klasik dönemdeki bu askerî ve siyasî başarının; kendine duyulan özgüvenin bir sonucuydu. Fakat bu durum, 1683 II. Viyana Kuşatması sonrasındaki yeni süreçle birlikte değişmeye başlamıştır. Başarısız Viyana Kuşatması, Avrupa’nın Osmanlı karşısındaki içe kapanma ve geri çekilme hâlinin gözden geçirilmesine neden olmuştur.

II. Mahmud (1808-1839), III. Selim’in başlattığı modernleşme faaliyetlerini devam ettirmiştir. Devam ettirmekten öte, yaptığı yeniliklerle Osmanlı diplomasinin modernize edilmesini sağlamıştır. Öncelikle 1821’de açtığı ve sonrasında kademeli olarak geliştirdiği Tercüme Odası ile Avrupa lisanlarını bilen ve Avrupa tanıyan Osmanlı diplomasisini yürütecek diplomatların ve idarecilerin yetişmesini sağlamıştır. Daha da önemlisi 1836 yılında klasik hâriciye teşkilatını yeniden şekillendirerek bugünkü anlamda Dışişleri Bakanlığı’nı kurmuştur.

1871 yılında Dışişleri Bakanlığı teşkilatı ve ilgili önemli kurumlar daha da zenginleşmiştir. Bakanlık ve bakanlığa bağlı birimler şunlardan oluşmaktaydı: Hâriciye Nezâreti, Hâriciye Müsteşarlığı, Babıâli Tercüme Odası, Hâriciye Kâtibliği, Mektubî-i Hâriciye Kalemi Müdüriyeti (Türkçe yazışmalar), Tahrirât-ı Hariciye Kalemi Müdüriyeti (yabancı dillerde yazışmalar), Tabiyyet Kalemi ve Hâriciye Matbuat Kalemi.

Hâriciye Nezâreti, Hâriciye Müsteşarlığı, Maruzât-ı Hâriciye Kâtibliği, Mektubîi Hâriciye, Divân-ı Hümayûn Kalemi, Babıâli Tercüme Odası. Dışişleri Bakanlığı’nın dış teşkilatı bu süreçten nasibini almıştır. İlgili dış temsilcilikler teşkilat olarak söyle belirlenmiştir: Sefâret-i Kübra (Büyükelçilik), Sefâret (Elçilik), Başşehbenderlik (Baş Konsolosluk), Şehbenderlik (Konsolosluk), Şehbender Vekâleti ve Tüccar Vekâleti.

Osmanlı diplomasisinin son dönemini teşkil eden 1878-1918 yılları, Osmanlı tarihi açısından kritik bir süreç olmuştur. Bunun başlangıcını ve akışını belirleyen temel gelişme ise, 1878 Berlin Kongresi idi. Berlin Kongresi’nin ihtiva ettiği maddeler ve bu kongre ile birlikte tesis edilen yeni diplomatik düzen, 1918’e kadar devam eden süreci belirlemiştir.

13 Haziran 1878’de Berlin’de toplanan kongreye Osmanlı Devleti adına Mehmed Ali Paşa (Alman kökenli), Kara Todori Paşa (eski Nâfia Nâzırı) ve Berlin Elçisi Sadullah Bey katılmıştır.

II. Abdülhamit dönemi diplomasisinin birinci döneminde meydana gelen olaylar: İngiltere'nin Mısır'ı işgal etmesi, İngiltere'nin Kıbrıs'ı işgal etmesi, Avusturya'nın Bosna-Hersek'i işgal etmesi ve Fransa'nın Tunus'u işgal etmesidir.

II. Abdülhamid’in İngiltere’ye güvenmemesinin ve şüpheyle yaklaşmasının nedenleri: Kendi döneminde İngiltere’nin Rus harbine ilgisiz kalması, Berlin Kongresi’nde destek vaat ederek ve aynı anda aba altından sopa göstererek Kıbrıs’ı alması ve bütün bunlar yetmiyormuş gibi bu kez de Mısır’ı işgal etmesi, sultanın kafasındaki “olumsuz” İngiltere imajının oluşmasında etkili olmuştur. Yine 1890’lı yıllarda Osmanlı Devleti’nin başını ağrıtan Ermeni olayları sırasında İngilizlerin Ermeni yanlısı tavır takınması da önemlidir. Bütün bunları yakından takip eden II. Abdülhamid, İngilizlerin Ermenileri Osmanlı’ya karşı kışkırttıklarına inanmaktaydı.

5 Nisan 1886’da imzalanan Tophane Anlaşması’yla Doğu Rumeli Bulgaristan’a bırakılmıştır. Böylece Osmanlı Devleti, Berlin Kongresi ile geri aldığı bu bölgesini bir kurşun atmadan nihaî olarak kayıp etmiş ve Berlin Kongresi’yle oluşturulan yeni diplomatik düzene ilk kurbanını vermiş oluyordu.

Sultan II. Abdülhamid’i ve Osmanlı diplomasisini yoğun olarak meşgul eden gelişmeler arasında Ermeni Meselesi ve Olayları da önemli bir yer işgal etmektedir. 1890’larda aktif olarak başlayıp 1915 tehcirine kadar devam eden Ermeni Meselesi’nin Osmanlı iç sorunu olmaktan çıkıp, milletler arası diplomatik bir boyutu kazanması 1878 Ayastefanos Anlaşması’nda yer alan 16. madde ile daha sonra yapılan 1878 Berlin Kongresi’nin 61. maddesinde yer almıştır.

15 Ekim 1912'de imzalanan Uşi Antlaşması ile Osmanlı Devleti Bingazi'yi İtalyanlara bırakmak zorunda kalmıştır?

31 Mart Vakası ile İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafından tahttan indirilen II.Abdülhamit yerine Sultan V. Mehmet Reşat geçmiştir.

Balkan hezimetini resmî olarak bitiren İstanbul Anlaşması 29 Eylül’de Bulgaristan’la, Atina Antlaşması 14 Kasım’da Yunanistan’la ve İstanbul Anlaşması 13 Mart 1914’te Sırbistan’la imzalanmıştır. Bu şekilde tarihinin en ağır mağlubiyetlerinden biri olarak geride kalan Balkan Savaşı neticesinde Osmanlı Devleti, Balkanlar’daki topraklarının % 83’ünü ve nüfusunun % 69’nu kaybetmiştir.

1890’larda aktif olarak başlayıp 1915 tehcirine kadar devam eden Ermeni Meselesi’nin Osmanlı iç sorunu olmaktan çıkıp, milletlerarası diplomatik bir boyutu kazanması 1878 Ayastefanos Anlaşması’nın 16. ve ardından 1878 Berlin Kongresi’nin ise 61. maddesinde geçmesiyle olmuştur.

Sultan Abdülmecid (1839-1861) döneminde modern diplomasinin uygulanmasını kolaylaştıran iki önemli gelişme kayıt edilmiştir: Öncelikle Tercüme Odası’ndan yetişen yabancı dil bilen diplomatlar önemli oranda istihdam edilmeye başlanmıştır. İkinci olarak ise, Avrupa’da daimî elçiliklerin açılması hemen hemen tamamlanmış ve daha da önemlisi artık buralarda her şeyi ile oturmuş diplomatik temsilcilikler oluşturulmuştur. Avrupa’nın başşehirlerinde ve diğer önemli kentlerinde yerleşik dış temsilcilik ağının kurulması, Osmanlı modern diplomasisinin uygulanmasını bir hayli kolaylaştırmıştır.

Dış siyasetin yürütülmesinde diplomasinin kurumsallaşması kadar, bu kurumları
yürütecek modern diplomasi anlayışına sahip ve yabancı dil bilen devlet adamları
ile diplomatların varlığı da önemli unsurlardan biridir. Bu bakımdan Tanzimat, Avrupalı Büyük Devletlerle yoğun bir ilişkiye girildiği; modern diplomasiyi yürütecek Osmanlı devlet adamlarının ve diplomatlarının yetiştiği ve göreve geldikleri; devletin dış siyasetini ve diplomasisini üstlendikleri bir dönem olmuştur. Bu devlet adamlarından özellikle de Mustafa Reşid Paşa (1800-1858), Sadrazam Mehmed Emin Âlî Paşa (1815-1871), Keçecizâde Fuad Paşa (1814-1868) ve Mahmud Nedim Paşa (1818-1883) sembol isimlerdir. Modern Osmanlı diplomasisinin başlatıcısı ve ilk önemli temsilcisi olan Mustafa Reşid Paşa, İngiltere siyasetine meyilli olduğu genel bir kanaat olarak bilinmektedir.

Fuad Paşa vasiyetnâmesinde Osmanlı’nın denge siyaseti ve muhtemel müttefikler için çok net tavsiyelerde bulunmaktaydı. Her ne kadar Fuad Paşa’nın Batı siyasetinin merkezinde ağırlıklı olarak daha ziyade Fransa’nın olduğu zikredilse de, vasiyetnamesinde devlet için mutlaka bir müttefik aranması gerektiğini ve ecnebi müttefikler arasında İngiltere’nin birinci mertebede müttefik olduğuna inanmaktadır. Fuad Paşa, Avusturya’nın Avrupa’daki menfaatlerinin karmaşıklığından dolayı Doğu’daki siyasetini tahdide mecbur olduğunu belirttikten sonra, Rusya’yı, “devletimizin doğal düşmanı” olarak nitelendirmektedir. Devamında Rusya’nın Doğu’ya doğru genişleme siyasetinin olduğunu ve buna karşı devletin kuvvetli olması gerektiğini ifade etmektedir.

Mehmed Ali Paşa tehlikesini Osmanlı askerî gücüyle bertaraf edemeyeceklerini, dolayısıyla Avrupalı Büyük Devletlerin diplomatik ve askerî yardımına ihtiyaç gördükleri için bu desteğin sağlanabilmesi için iki önemli diplomatik hamle yapmışlardır:
Öncelikle İngiltere’nin desteğini alabilmek için 16 Ağustos 1838 tarihinde Balta Limanı Ticaret Antlaşması imzalanmıştır.