OSMANLI DİPLOMASİSİ - Deneme Sınavı - 15

Prut Osmanlılarda fetihçi ruhu yeniden canlandırdı ve Karlofça’da kaybedilen toprakların geri alınabileceği düşüncesinin taraf­tar kazanmasına yol açtı. Söz
konusu düşünceyi savunan grubun önde gelen ismi Silahdar Damat Ali Paşa sadrazamlığa getirildi. Diğer taraf­tan Ruslarla işbirlikçilik yapan Ef­lak ve Boğdan’ın
yerli voyvodaları yerine 110 yıl sürecek olan İstanbul’un Fenerli tüccar Rum ailelerinden seçilen idareciler buralara voyvoda olarak atanmaya başlandı. Bu durum
Balkanlardaki Ortodoks Hıristiyan tebaanın Ruslar ile aralarındaki duygusal ve
kültürel bağların kesin hatlarıyla ayrılmasına yol açtı. Bu gelişmeler Rusların Balkanlardaki nüfuzunu azaltmış ve Balkanlarda çıkartmak istedikleri isyan çabalarına büyük darbe vermiştir. Ancak Rusların Balkanlarda boşalttıkları yeri bu kez
hemen Avusturya doldurmuştur.

Pasarofça’dan sonra artık Avrupa’ya karşı
izlenecek dış politikada fütuhat yerine savunmaya yönelik bir diplomatik anlayış
edinilmeye başlandı. Pasarofça sonrası, Osmanlı yöneticileri statükocu ve barışçı
politikaları daha belirgin bir biçimde benimsemeye başlamışlardır.

Damat İbrahim Paşa Pasarofça Antlaşması’nın imzalanmasını sağladıktan sonra kuzeyde Rus-İsveç savaşına karışmayacağına dair I. Petro’ya güvence verdi.
Kırım Tatarlarının Lehistan topraklarına saldırmayacağına dair de Lehistan ve
Avusturya ile antlaşmalar yaptı. Öte yandan Kırım Tatarlarını da Rusya ile savaşa yol açacak hareketlerde bulunmamaları için baskı altında tuttu. Pasarofça sonrası Osmanlıların Batı sınırlarında yeni bir denge oluşturduğu kanaati
hâkim oldu. Böylece, Babıâli Avrupa cephelerinde genişleme siyasetini bırakıp
başta Avusturya, daha sonra Rusya’nın Osmanlılar aleyhine genişlemelerine set
vuracak savunma tedbirleri almaya başlamıştı.

Osmanlı erkânı tarihinde ilk defa savaştan çok barışı kurmak ve korumak amacıyla Avrupa siyasetiyle yakından ilgilenmekteydi.
Özellikle de, Damat İbrahim Paşa, Avrupa’yı tanımanın Osmanlı dış politikası
ve ticareti için önemli olduğuna inanan ve fiilen adımları atan ilk sadrazamıydı.

XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Osmanlılar Avrupalılar ile karşılıklı olarak
çok yakından tanışır oldular. Pasarofça sonrası Damat İbrahim Paşa sadaretinde
eskiye nazaran dışarıya gönderilen elçilerin ve temsilcilerin sayıları ve icraatlarında artışlar görüldü. Fransa, Avusturya, Lehistan ve Rusya’ya giden bu elçiler
yalnızca diplomatik ve ticarî görüşmelerde değil Avrupa diplomasisi, kültürü, sanatı, sanayisi, tarımıyla birlikte askerî ve teknolojik gücü hakkında bilgi edinmeye
ve bunları birer rapor halinde sunmaya başladılar. Bu ülkelere giden elçilerden
Osmanlı Devleti’nin aydınlanmasında en tesirli rapor Paris’e (1720-1721) giden
Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’ninkidir. Damat İbrahim Paşa, Osmanlıların
Avrupa’daki iç sorunlara müdahil olmaması yolunda bir politika izlese de, Avrupa’daki gelişmeleri de yakından takip etmek istemekteydi. Yirmisekiz Çelebi
Mehmed de sadrazamın söz konusu politikası çerçevesinde Fransa’ya görevlendirilmiştir.

Mehmed Ragıb Paşa gibi yetenekli bir sadrazamın 7 Nisan 1763’de vefatıyla,
Osmanlıların izlediği dış politikada değişiklikler olmaya başladı. III. Mustafa devlet idaresinde ve dış politikada tek başına söz sahibi olmaya başladı. Zaten 15 Şubat
1763’de Yedi Yıl Savaşları’na son veren Hubertsburg Barış Antlaşması II. Friedrich
için büyük bir başarı sayılmakla birlikte dostu III. Petro’nun Alman kökenli karısı II. Katerina tarafından devrilmesinden sonra II. Friedrich Rusya’nın Polonya
üzerindeki emellerinden endişelenmekteydi.

Küçük Kaynarca Antlaşması Osmanlıların Karlofça’dan sonra imzalamak zorunda kaldığı en ağır antlaşmadır. Bu antlaşma Karlofça Antlaşması’na göre toprağa ilişkin maddeleri pek kısıtlı olmasına nazaran hukuk, ticaret ve diplomasi alanında Osmanlı tarihinin en ağır belgesidir.

III. Selim öncelikle askerî ıslahatlarla ordunun Avrupaî tarzda yeniden düzenlenmesi gerektiğine inanmaktaydı. Askerî alanların dışında siyasî, idarî, iktisadî, ticarî, toplumsal ve diplomasi alanlarında yapılan yenilikler bu dönemin kendine has özelliğiydi. Devlet bünyesindeki bütün kuruluşların gözden geçirilerek zamanın ihtiyaç ve gereksinimlerine göre düzenlenip yenilenmesi “Nizam-ı Cedid” hareketinin geniş hedefini ve kapsamını teşkil etmekteydi.

1792 tarihinde uygulamaya konulan Nizam-ı Cedid ıslahatları ile birlikte Avrupa’nın önemli merkezlerinde diplomatik temsilci bulundurulması kararı alındı.

Babıâli Avrupa’da kuracağı ilk daimî elçilik için eskiden beri çok iyi ilişkiler kurduğu İngiltere’yi seçti. Her ne kadar uzun bir süreden beri Fransa ile iyi ilişkiler mevcut idiyse de bu sırada Avrupa devletlerinin 1792 tarihinden itibaren fiilen İhtilal rejimine karşı Fransa ile mücadeleye girişmeleri, Babıâli’yi Londra’yı tercihe yöneltti.

Yusuf Agâh’ın elçiliği başta olmak üzere
daimî ikamet elçilerinden amaçlanan görev, beklentiler ve hizmetler şöyledir:
a) Babıâli’yi diplomatik olarak temsil ederek mutad elçilik işlerini yürütmek.
b) Maiyet memurlarının görgü ve bilgilerini artırarak bunları hem Osmanlı
bürokrasisinde kullanmak hem de geleceğin Osmanlı hariciyesine eleman
yetiştirmek.
c) Batılıların Osmanlı ülkesinde uyguladıkları gibi, bulundukları ülkelerdeki
Osmanlı tebaası tacirlerin haklarını korumak.
d) Osmanlı Devleti’nin hizmetinde çalıştırılmak üzere, bulundukları ülke ve
diğer Avrupa ülkelerindeki uzman mühendisler ve askerî teknisyenleri ile
Osmanlı donanması ve kara ordusunda kullanılmak için gerekli hammaddeyi sağlamak.
e) Bulundukları ülkedeki ve Avrupa’daki gelişmeleri gözlemek, özelikle de basını yakından takip ederek, haberlerin ve söylentilerin çevirilerini düzenli
olarak İstanbul’a göndermek,
f) Atandıkları ülkenin idarî, malî, iktisadî, ticarî, askerî, siyasî, sosyal, kültürel
ve eğitim sistem ve kurumlarını incelemek,
g) Bulundukları ülkenin dilini öğrenmekle birlikte milletlerarası diplomasi
dili olan Fransızcayı öğrenmek,
h) Bulundukları ülkedeki diğer misyon şef­leriyle ilişkiye geçerek Osmanlı Devleti’nin dış dünyaya tam olarak açılmasını sağlamak, arabuluculuk yapmak ve onların Türkiye aleyhindeki propagandalarını çürütmek için karşı tezler üretmek,
ı) Babıâli’nin izlemiş olduğu haricî ve dahilî politikalar hakkında gerektiğinde tenkit ve uyarı babında görüş ve düşüncelerini iletmek,
j) Elçiye veya maiyet memurlarından birine yolculuklarına, bulundukları ülkenin siyasî, askerî, idarî, malî, sosyo- ekonomik ve kültürel sistem ve kurumları ile hatta başkentlerine dair edindikleri bilgi ve tecrübelerini toplu
olarak gösteren sefaretname hazırlatmak.

Yusuf Agâh’ın elçiliği başta olmak üzere
daimî ikamet elçilerinden amaçlanan görev, beklentiler ve hizmetler şöyledir:
a) Babıâli’yi diplomatik olarak temsil ederek mutad elçilik işlerini yürütmek.
b) Maiyet memurlarının görgü ve bilgilerini artırarak bunları hem Osmanlı
bürokrasisinde kullanmak hem de geleceğin Osmanlı hariciyesine eleman
yetiştirmek.
c) Batılıların Osmanlı ülkesinde uyguladıkları gibi, bulundukları ülkelerdeki
Osmanlı tebaası tacirlerin haklarını korumak.
d) Osmanlı Devleti’nin hizmetinde çalıştırılmak üzere, bulundukları ülke ve
diğer Avrupa ülkelerindeki uzman mühendisler ve askerî teknisyenleri ile
Osmanlı donanması ve kara ordusunda kullanılmak için gerekli hammaddeyi sağlamak.
e) Bulundukları ülkedeki ve Avrupa’daki gelişmeleri gözlemek, özelikle de basını yakından takip ederek, haberlerin ve söylentilerin çevirilerini düzenli
olarak İstanbul’a göndermek,
f) Atandıkları ülkenin idarî, malî, iktisadî, ticarî, askerî, siyasî, sosyal, kültürel
ve eğitim sistem ve kurumlarını incelemek,
g) Bulundukları ülkenin dilini öğrenmekle birlikte milletlerarası diplomasi
dili olan Fransızcayı öğrenmek,
h) Bulundukları ülkedeki diğer misyon şef­leriyle ilişkiye geçerek Osmanlı Devleti’nin dış dünyaya tam olarak açılmasını sağlamak, arabuluculuk yapmak ve onların Türkiye aleyhindeki propagandalarını çürütmek için karşı tezler üretmek,
ı) Babıâli’nin izlemiş olduğu haricî ve dahilî politikalar hakkında gerektiğinde tenkit ve uyarı babında görüş ve düşüncelerini iletmek,
j) Elçiye veya maiyet memurlarından birine yolculuklarına, bulundukları ülkenin siyasî, askerî, idarî, malî, sosyo- ekonomik ve kültürel sistem ve kurumları ile hatta başkentlerine dair edindikleri bilgi ve tecrübelerini toplu
olarak gösteren sefaretname hazırlatmak.

Ancak
bu dönem elçilerinin en önemli diplomatik faaliyetleri Temmuz 1798’de Napolyon
komutasındaki bir Fransız ordusunun Mısır’ı işgali nedeniyle ortaya çıkan gelişmelerle ilgili oldu. Osmanlılar 1792’den beri izlemeye çalıştığı denge ve tarafsızlık
politikasıyla savaşa katılmama durumunu terk etmek zorunda kaldı.

Seyyid Ali baş tercümanı Codrika’nın Fransa hesabına casusluk yaptığını sezememiş ve bunu Babıâli tarafından öğrenmişti. l802’de Fransa’yla Paris’te
yapılacak barış görüşmelerinde Osmanlıları temsil etmek üzere Amedi Galib Efendi “fevkalade büyükelçi” olarak Paris’e gönderildi.

Seyyid Ali, iyi niyetli, yenilik
yanlısı ve Batı’ya olumlu gözle bakan bir kişi olmasına rağmen, diplomatlık için
gerekli yeteneğe haiz olmamasıyla ilk dönem Osmanlı ikamet elçileri içindeki en
başarısızı oldu.

Mısır’ın Fransızlar tarafından işgaliyle Doğu Meselesi (Eastern
Question) başlamış oldu ve unutulmaya yüz tutmuş olan Doğu Akdeniz havzası
tekrar dünya gündemine gelerek İngiltere başta olmak üzere büyük güçler tarafından tepkiyle karşılandı ve yakın takibe alınmaya başlandı.

Tarihinde ilk defa Osmanlılar kendi topraklarını işgal eden bir ülkeye karşı
diğer Avrupalı devletlerle işbirliğine girerek ittifak yapıyordu. Gerçi Avrupalı bir
güç olan Prusya ile 1790 yılında ittifak antlaşması yapılmıştı, fakat bu esnada Osmanlı Devleti, Rusya ve Avusturya ile zaten savaş halinde bulunuyordu. 1799 baharında Napolyon’un Suriye’ye geçme planı Akka’da yenilgiyle sonuçlandı ve Napolyon yerine General Kleber’i bırakarak Fransa’ya gitti. Osmanlı-İngiliz ve Rus
askerî işbirliği neticesinde 1801 yazında Fransızlar El-Ariş sözleşmesi esas kabul
edilerek Mısır’dan tahliye edilmişlerdir.

Osmanlı diplomasisinin son dönemini teşkil eden 1878-1918 yılları, Osmanlı tarihi açısından kritik bir süreç olmuştur. Bunun başlangıcını ve akışını belirleyen temel gelişme ise, 1878 Berlin Kongresi idi. Berlin Kongresi’nin ihtiva ettiği maddeler ve bu kongre ile birlikte tesis edilen yeni diplomatik düzen, 1918’e kadar devam eden süreci belirlemiştir. Berlin Kongresi ise, 1856 Paris Kongresi’nin oluşturduğu yeni diplomatik düzenin neden olduğu olayların bir sonucuydu. Paris Kongresi’yle oluşan bu düzenin finali 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi olurken; savaşın ardından yapılan 1878 Berlin Kongresi ise, 1856 Paris Kongresi gibi bir fonksiyon görmüş ve Birinci Dünya Savaşı’nın (1914-1918) patlak vermesine kadar geçen yeni bir diplomatik düzenin başlangıcını teşkil etmiştir. Dolayısıyla Berlin Kongresi’nin maddeleri ve yeni diplomatik düzeni, Osmanlı Devleti’nin
bundan sonraki tarihini belirlemiştir.

Bu dönemde Tanzimat ve Islahat dönemlerinde görülen diplomaside bürokrat belirleyiciliği ve sorumluluğu sonra ermiş; her türlü yetki artık II. Abdülhamid’in eline geçmişti. Babıâli, Sultan’ın belirlediği diplomasiyi uygulayan bir daire konuma gelmişti. Saray merkezli diplomasi 1908 Jön Türk İhtilâli’yle sona ermiş ve diplomasi yeniden hükümetin sorumluluk alanına  girmiştir.

II. Abdülhamid’in diplomasideki diğer bir yeniliği ise, eski Osmanlı müttefikleri arasına yeni ve taze güç olan Almanya İmparatorluğu’nu da katmasıydı. Geleneksel Osmanlı müttefikleri Fransa, İngiltere ve Rusya’nın yanına Alman İmparatorluğu etkili bir aktör ve bir denge unsuru olarak dâhil edilmiştir.