OSMANLI DİPLOMASİSİ - Deneme Sınavı - 20

Osmanlıların dış politikaya ilişkin stratejileri ve konuları divanda tartışılır ve karara bağlanırdı. Osmanlı Devleti geliştikçe ve yeni teşrifat kuralları oturdukça Divan ismi Divan-ı Hümayun olarak anılacak ve devletin en yüksek kurulu haline gelecektir.

Eskiden beri reisülküttabın bugünkü dışişleri bakanı mevkiinde olduğu düşünülmekle beraber, bakana has yetki ve sorumluluklar çok uzun bir süre esasen sadrazamda bulundu. Reisülküttabın ise bugünkü Başbakanlık ve Dışişleri Müsteşarı durumunda olduğunu söylemek mümkündür.

II. Mahmud döneminde ise uluslararası ilişkilerin artması, tercümanların Osmanlı dış ilişkileri ve diplomasisindeki üstlendikleri rolün önemini artırdı.

Divan-ı Hümayun Kalemiye kesiminin temel 4 birimi vardı ve sırasıyla bunlar: Beylik; Tahvil; Rüûs ve Amedi Kalemleri idi. Bu bürokratik yapının en tepesinde nişancı ve onun altında olan reisülküttab bu kalemleri idare eder ve denetlerlerdi.

Amedi Kaleminde genellikle devletin belirli bir gizlilik ve özellik içeren yazıları kaleme alınmaktaydı. Bu yazılar tek bir sahayı kapsamayıp, hem dâhiliye hem de hariciyeyle ilgili çeşitli konuları kapsardı.

Reisülküttab, sadrazamla birlikte sefere gittiği zaman başkentte padişahın
yanına, rikab reisi unvanıyla bir kaymakam tayin edilirdi. Bu göreve rikab-ı hümayun riyaseti denilirdi.

1836’da kurulan Hariciye Nezareti, zaman içerisinde gerekli yasal düzenlemelere ve bazı değişikliklere uğramasına rağmen Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de hâlâ işlevini sürdüren tarihî bir kurum olageldi.

Gerek ülke için, gerek gönderildikleri ülkelerin teşrifatı bakımından özel bir önem taşıdığı ve kendilerine, döndüklerinde geri alınmak üzere, kıymetli eşya gibi çeşitli mülkî, askerî ve idarî rütbe, paye ve yetkilerin de verildiği görülmektedir. Genelde Ortaelçilere, Def­terdarlık, Nişancılık, Mekke payesi; Büyükelçilere de Rumeli veya Anadolu Beylerbeyliği payeleri verilirdi.

Bazı elçilik heyetlerine müsteşar-ı sefaret veya tahrir-i vakayie memur gibi unvanlarla hükümet tarafından ilave edilen memurların atandıkları görülmektedir. Duruma göre elçilerin maiyetleri arasında Divan tercümanlarından bazılarının da bulunduğu görülmektedir. Osmanlı elçileri görevlendirilmeleri konusuyla ilgili olmak üzere gittikleri ülkenin hükümdarına ve başbakanlarına padişah ve sadrazam tarafından yazılmış mektuplara verilen ad  Name-i hümayun ‘dur.Bu durumda Name-i hümayun harici diğerleri doğru seçeneklerdir.

XVII. yüzyılda Pera’da sefaret binası olan devletler Fransa, İngiltere, Venedik, Hollanda ve Cenova idi.

Etimolojik olarak kaynağı tespit edilen diplomasi kavramının günümüzdeki anlamını kazanması Edmund Burke ile değişmiştir. İngiliz yazar ve devlet adamı Burke, bugünkü anlamıyla diplomasi kavramını “uluslararası ilişkileri yürütme sanatı”; yani devletlerarası ilişkileri ve görüşmeleri icra etme manasında kullanmaya başlamıştır. Diplomasi kavramı bugünkü anlamını 1796 almıştır.

Diplomasi kavramının kökeni Grekçedir. Grekçedeki “di-ploma/diplwma”dan türetilen diplomasi, asıl olarak “ikiye katlanmış” anlamına gelmektedir. Fakat diploma, daha sonraları “el yazısıyla yazılmış ve ikiye katlanmış kâğıt, belge” mânâsında kullanılmaya başlanmıştır.

Diplomasi kavramını “dış ilişkilerinin yürütülmesi biçimine ilişkin kaidelerin tümüdür”, şeklinde tarif eden siyaset bilimci Ömer Kürkçüoğlu’dur.

Tarihî süreçteki bilinen belli başlı bölgeler ve milletlerdeki Geçici/Tek Yanlı Diplomasi’nin uygulanmasıyla örnekler ilgili çalışmalarda zikredilmektedir. Fakat bunlar öyle homojen bilgiler olmayıp, çok dağınık ve karmaşık olarak geçmektedir. Ayrıca ilgili bilgiler genel olarak Avrupa ile Ortadoğu coğrafyasında yoğunlaşmaktadır. Diğer bölgeleri de içine alan ve genele hitap eden bir bakış açısı sözkonusu değildir.

Bugünkü konsolosluk kurumunun ilk örnekleri olan “proksenos” ların ortaya çıkması Greklerde     görülmektedir.

1280’li yıllarda Kadim Doğu’da yer alan bölge devletleri arasında mektuplaşmaların vuku’ bulduğu da bilinmektedir. Siyasi özellikler de taşıyan bu mektuplara Amarna denir.

Diplomasi tarihinin bilinen ilk antlaşması, Hititliler ve Mısırlılar arasında MÖ. 1285 yılında imzalanan Kadeş Antlaşması’dır.

“Fetialis Kurulu”, diplomatik görüşmeler neticesinde imzalanan antlaşmaların saklanması, protokol sorunlarının çözüme ulaştırılması ile savaşın ilan edilmesi ve barışın yapılması gibi belli işlerle uğraşmak için Roma’da ilk olarak kurulmuştur.

Roma’da diplomasinin gelişmemesindeki nedenlerden biri imparatorluğa hâkim olan iktisadî yapısıyla alakalıdır. Bilindiği gibi, Roma İmparatorluğu’ndaki iktisadî yapı ticaretten daha ziyade tarıma dayalıydı. Grekler örneğinde olduğu gibi, ticaretin yoğun olması diplomasinin gelişmesini olumlu etkilemiştir. Roma İmparatorluğu’nda böyle bir durum söz konusu değildi.

Aralarındaki bir sorunu çözmek için bütün tarafların bir araya gelmesiyle yapılan diplomasiye, “Çok Taraflı Diplomasi” denmektedir. 1618­1648 Otuz Yıl Savaşları’nı bitiren 1648 Westphalia Antlaşması’yla ilk defa uygulanan bu diplomasinin temel özelliği, Avrupa’da bulunan Protestan ve Katolik bütün devletlerin hemen hemen hepsinin katılmasıyla gerçekleştirilmesi ve Avrupa’nın temel meselelerinin ele alınarak halledilmesidir. Protokol Uygulaması: Sürekli diplomasiye geçişle birlikte protokol uygulaması da başlamıştır. Belli merkezlerde bulunan daimî elçilerin sayısının artması böylesi bir ihtiyacın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Zirve diplomasisi: Devletler arasındaki ilişkilerin elçilerin yanı sıra, duruma göre bunların doğrudan ilgili devletlerdeki “en üst seviyedeki karar alıcıları” olan hükümdarlar veya devlet başkanları tarafından yürütülmesine “zirve diplomasisi” denmektedir. Avrupalı devletler arasındaki bir takım sorunlarınlar yoluyla çözülmesine, “Konferans Diplomasisi” denmektedir. Bu tür diplomasi daha ziyade 1815 Viyana Kongresi sonrasındaki süreçte uygulanmaya başlanmıştır. Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nın kurulmasının ardından oluşan yeni “örgütlü sistem” çerçevesinde, milletlerarası sorunların bazı uluslararası kuruluşlar vasıtasıyla görüşülmesine “Parlamenter Diplomasi” denir.