OSMANLI DİPLOMASİSİ - Deneme Sınavı - 11

Diplomasi tarihinde en eski belge,  Hititler ve Kadim Mısırlılar arasında MÖ. 1278 yılında Kadeş Savaş’ını sona erdiren Kadeş Antlaşmasıdır. MÖ. 1278 yılında imzalanan orjinali Akadca olan bu antlaşmanın kil tableti üzerinde bir kopyası Hattuşa’da bulunmuştur. Westphalia antlaşması 1618-1648 Otuz Yıl Savaşları’nı bitiren bir antlaşma olup çok taraflı diplomasinin ilk defa uygulanmasını sağlamıştır.

Diplomasi tarihinin 1. Dönemi, geçiçi/tek yanlı diplomasi olarak adlandırılır. Avrupa ve Ortadoğu coğrafyasında yoğunlaşmıştır. Geçici/Tek Yanlı Diplomasi’nin işleyişi şu şekilde izah edilmektedir: Yeryüzündeki ilk kabilelerden itibaren insanlar, kendi aralarında vuku’ bulan çatışmalara son verebilmek; çeşitli sorunlarını çözebilmek amacıyla karşılıklı olarak “elçiler” diye adlandırılan özel yetkili şahıslar görevlendirmişlerdir. Burada ilgili elçi, bu iş için kendi kabilesinin bölge sınırları dışına,; görevlendirildiği sorunu çözdükten sonra tekrar geri dönmüştür. Geçici diplomaside taraflar arasındaki temas kısa “süreli” ve “geçici”; “tek yönlü” ve “dar” kapsamlıdır. III ve IV belirtilen sürekli diplomasi dönemi için geçerlidir.

Balyos: Venedik Doçu’nun ve tüccarlarının Osmanlı Devleti’ndeki ticari ve siyasi çıkarlarını korumak ve daha fazla imtiyazlar kopartmak için İstanbul’da açtıkları temsilciliğe ‘balyos’ veya ‘baylos’ adı verildi.İtalya şehir devletlerinde, sürekli diplomasiye geçişin en önemli göstergesi olan daimi temsilcilerin bulundurulmaya başlanmasının ilk örneklerini Filistin, Mısır ve İstanbul’da Bailo ve Potestasdenen konsoloslukları açması ile başlanmıştır. Fetialis kurulu: diplomtik görüşmeler neticesinde imzalan antlaşmların saklanması, protokol sorunlarının çözüme ulaştırılması ile savaşın ilan edilmesi ve barışın yapılması gibi belli işler ile uğraşmak için Roma imparatorluğu döneminde kurulmuş bir kuruldur. Proksenos, Kadim Grek’lerin diplomasi tarihine kazandırdığı önemli yeniliklerden biri bugünkü konsolosluk kurumunun ilk örneklerine verilen isimdir.

İnsanlık tarihinin en önemli ve etkili imparatorluklarından biri olan Roma İmparatorluğu’nda diplomasinin var olduğu fakat ilerlemediği bilinmektedir. Bunun sebeplerinden birisi çok kuvvetli ve dinamik askeri güce sahip olması; bunu başta komşuları olmak üzere diğer devletlere kabul ettirmesidir. Bir diğer neden imparatorluğa hakim olan iktisadi yapının ticaretten ziyade tarıma dayalı olmasıdır. Ayrıca Roma’nın komşularıyla ilişkisinin gelişmemiş olması diplomasinin zayıf kalmasına neden olmuştur. Roma İmparatorluğu’nda diplomasinin ilerlemesinin az olmasının son nedeni olarak geniş coğrafyada hakim güç olarak kendi dil ve kültürlerini dayatmasıdır.

Kendisini dünyanın kültür merkezi olarak gören Çin, kendi dışındakileri uygarlıktan uzak barbar olarak görmekteydi. Ayrıca Çin’de dini inanışa göre universal krallık ( Çin imparatorunun yeryüzünün tek meşru hükümdarı olarak görmesi) sözkonusudur. Çin diplomasinde yabancı elçilerin Kabul edildiği resepsiyon bölümü vardır. Yabancı elçiler kotow (gelenleri aşağılama anlamına gelen) denen giysi giydirilerek imparatorun karşısına çıkartılmaktaydı. Greklerde açık diplomasi vardır ve gelen elçilerin görüşmeleri önceden ilan edilerek halk arasından isteyenlerin katılımı sağlanırdı. Eski Türklerde diplomasi; bitikçi, ılımgacı ve tamgacı olarak adlandırılan görevliler tarafından yürütülürdü. Selçuklularda elçiler hükümdara hizmet adabını bilen, az ve cesaretle konuşan, çok seyahat eden, Kur’ân-ı Kerim’i ezbere bilen, akıllı, feraset sahibi, olgun ve fizik olarak güzel görünenlerden seçilmekteydi. Dış ilişkilerde istihdam edecği diplomatları eğitimden geçiren ilk devlet İran değil Doğu Roma İmparatorluğu’dur.

Geçici diplomaside taraflar arasındaki temas kısa “süreli” ve “geçici”; “tek yönlü” ve “dar” kapsamlıdır. Bir toplumdan, kabileden veya devletten diğerine var olan belli sorunların müzâkere edilmesi, çeşitli vesilelerle yapılan törenlere iştirak edilmesi, savaş açıldığının ilan edilmesi ve hükümdar değişikliğinin bildirilmesi gibi çeşitli haberlerin iletilmesi için elçi gönderilmesi söz konusudur. Bu aşama olay ve gelişme merkezli geçici olduğu için, diplomaside her hangi bir kurumsallaşma ve diplomasi mesleğinde profesyonelleşme söz konusu değildir.

Geçici diplomasinin Grekler coğrafyasında gelişmiş olmasının birçok farklı nedeni bulunmaktadır. Site/şehir devletlerinin varlığı, kendi aralarındaki çekişmelerde ve rekabette etkin olabilmek; birbirlerine karşı varlıklarını sürdürebilmek için diplomasiyi önemli bir araç olarak kullanmalarını sağlamıştır. Dışarıdan gelen daha büyük tehlikelere karşı komşu büyük devletlerle diplomatik temasları sıcak tutmak şehir devletleri için hayatî bir önem arz etmiştir. Yine iktisadi hayatta dış ticaretin önemi komşu devletlerle istikrarlı diplomatik ilişkiler yürütülmesinin önünü açmıştır. Grek şehir devletleri arasındaki ortak dil, din, kültür ve benzer siyasî sisteme sahip olmaları diplomasinin gelişmesini etkileyen son nedendir.

Greklerde, müzâkereler neticesinde imzalanan antlaşmaların levhalar üzerine yazılarak herkesin görebileceği yere asıldığı ve bu şekilde kamuoyunun muhtemel gelişmelerden haberdar edildiği diplomasi türüne açık diplomasi denilmektedir.

Roma İmparatorluğundaki’daki diplomasi, Greklerdeki kadar ilerlememiştir. Bunun nedenleri; devletin askeri ve fetihçi bir niteliğe sahip olması, iktisadi yapının ticaretten çok tarıma dayanması, kuvvetli ve dinamik bir askeri gücün varlığı ve imparatorluğun geniş bir coğrafyada hakim güç olarak kendi dilini ve kültürünü dayatmasıdır.

Bu şehir devletlerinin birbirlerini takip etme ihtiyacı, birinci nedeni teşkil etmektedir. Zira kuvvet olarak birbirlerine yakın olan bu küçük devletler için aralarındaki dengenin devam ettirilebilmesi, ancak sürekli diplomasi yoluyla olabilirdi. Nedenlerden ikincisi, bu devletlerin varlıklarını devam ettirebilmek için aralarındaki savaş tehlikesini mümkün olduğunca ortadan kaldırabilmek ve barışı devamlı kılabilmek için Sürekli Diplomasi’ye ihtiyaç duymalarıdır. Karşı devlette görev yapacak daimi elçi, çıkabilecek anlaşmazlıkları erken öğrenerek merkeziyle irtibata geçerek, bunlar fazla ilerlemeden ve büyük bir anlaşmazlık nedeni olmadan çözebilirdi. Bu bağlamda zikredilebilecek üçüncü neden, zayıf devletlerin diğer devletler nezdinde sürekli temsilci bulundurması ihtiyacıdır. Sürekli Diplomasi’nin bu devletlerde başlamasının dördüncü nedeni, bunların eskiden beri yapageldikleri aktif dış ticarettir. İtalyan Şehir devletlerinde ticarete dayalı iktisadi yapıda ciddi bir burjuva sınıfı ortaya çıkmış ve bunları oluşturan tüccarlar zamanla diplomasinin en önemli aktörleri olmuşlardır.

Sürekli diplomasiye geçişle birlikte protokol uygulaması da başlamıştır. Belli merkezlerde bulunan daimi elçilerin sayısının artması böylesi bir ihtiyacın ortaya çıkmaına neden olmuştur. Daha önceki dönemlerde böylesi protokol sorunlarıyla pek karşılaşılmamıştır. Zira Katolik Kilisesi’nin hakim olduğu yüzyıllarda haneden mensuplarının sıralamasını kendisi yapmaktaydı. Fakat kilisenin kuvvet ve kudretinin azalmaya başlamasıyla birlikte kimin önde olacağı ve dolayısıyla diplomatik sıralamanın nasıl olacağı, tartışma konusu olmuştur. Viyana Kongresi’nde kabul edilen tüzüğe göre diplomatik temsilciler üçe ayrılmıştır: Hükümdarlar yanına gönderilen Büyükelçiler ve Papa’nın elçisi “Legalar”, Hükümdarlar yanına gönderilen Ortaelçiler ve diğer temsilciler,
Dışişleri Bakanları yanına gönderilen Maslahatgüzarlar. 1818’de imzalanan “Aix-La Chappelle Protokolü”ye diplomatik temsilcileri bugünkü şekliyle dört sınıf olarak belirlemiştir. Bu sınıflandırmaya mukimelçiler eklenmiştir. Tamgacılar, diplomasinin ilk dönemlerinde Göktürklerde diplomatik temaslar kuran kişilere verilen isimdir.

Devletler arasındaki ilişkilerin elçilerin yanı sıra, duruma göre bunların doğrudan ilgili devletlerdeki “en üst seviyedeki karar alıcıları” olan hükümdarlar veya devlet başkanları tarafından yürütülmesine “zirve diplomasisi” denmektedir. Aralarındaki bir sorunu çözmek için bütün tarafların bir araya gelmesiyle yapılan diplomasiye, “Çok Taraflı Diplomasi” denmektedir. Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nın kurulmasının ardından oluşan yeni “örgütlü sistem” çerçevesinde, milletlerarası sorunların bazı uluslararası kuruluşlar vasıtasıyla görüşülmesine “Parlamenter Diplomasi” denir. Avrupalı devletler arasında bir takım sorunların toplantılar yoluyla çözüldüğü, görüşmelerin dışarı sızmadığı, genellikle karar ile ilgili oylamanın olmadığı diplomasi türü konferans diplomasisidir.

Parlementer diplomasinin uygulamasındaki mevcut sorunlar, Devletlerin kendi propagandalarına yaparak dünya kamuoyunu etkilemesi, Veto yetkisi bulunan devletlerin istedikleri kararın çıkmaması durumunda kararı bloke etmeleri, Problemlerin ilgili devletin sorunu olmaktan çıkıp karmaşık ve milletlerarası boyut kazanmasıdır.

Dış ilişkilerde istihdam edeceği diplomatları eğitimden geçiren ilk devlet Doğu Roma İmparatorluğudur. İmparatorluk, yurt dışına gönderilecek elçileri, protokol kurallarında
dikkat edilmesi gereken noktalar ve görüşme metotları gibi hususlarda ciddî bir eğitimden geçirirdi.

MÖ. VIII. ve MÖ. V. yüzyıllar arasındaki Çin diplomasi geleneği, eski Grek diplomasi pratiği ile benzer özellikler taşımaktadır. Merkezi bir otoritenin olmadığı bu dönemde, Çin coğrafyasında çok sayıda bağımsız devletler bulunmaktaydı. Bu devletçikler arasındaki iktidar ve güç mücadelesi, tıpkı kadim Grek dünyasında olduğu gibi, diplomasinin kullanılmasına ve dolayısıyla gelişmesine neden olmuştur.

Çevre devletlerin bağlılıklarını bildirmek için Çin’e elçiler gönderdikleri, Çin'in dünyanın merkezi olduğuna inanılan üniversal krallık döneminde uygulanan diplomasi türü, çok tek taraflı diplomasidir. Çevre devletlerden elçiler sık olarak Çin’e gelseler de, Çin’in buralara elçi göndermesi seyrekti. Bundan dolayı buna “çok tek taraflı” diplomasi denmektedir.

Milletlerarası sorunların bazı uluslararası kuruluşlar vasıtasıyla görüşüldüğü diplomasi türüne parlamenter diplomasi adı verilmektedir. Özellikle de İkinci Dünya Savaşı’nın
(1939-1945) ardından ortaya çıkan BM’ye bağlı kuruluşlar ile Avrupa Birliği gibi teşkilatların ilgili kuruluşları bu diplomaside etkin olmaktadırlar.

1796 yılında Edmund Burke ile değişmiştir. İngiliz yazar ve devlet adamı Burke, bugünkü anlamıyla diplomasi kavramını “uluslararası ilişkileri yürütme sanatı”; yani devletlerarası ilişkileri ve görüşmeleri icra etme manasında kullanmaya başlamıştır. bu nedenle cevap D seçeneğidir.

Hititler (MÖ. 1650-MÖ. 1180) ve kadim Mısırlılar (MÖ. 3000-MÖ.670) arasında MÖ. 1285 yılında cereyan eden Kadeş Savaşı’ nı sona erdiren “Kadeş Antlaşması”, diplomasi tarihinin bugün bilinen ilk vesikası olma özelliğine sahiptir. MÖ. 1278 yılında imzalanan ve orijinali Akadca olan bu antlaşmanın kil tablete basılmış bir kopyası Hitit İmparatorluğu’nun başşehri Hattuşa’da 1906 yılında bulunmuştur.

Greklerde “Açık Diplomasi” temasları ve görüşmeleri halka açık yapılırdı. Gelen elçilerin görüşmeleri önceden ilan edilerek, halk arasında isteyenlerin bunları takip etmesi sağlanırdı. Müzakereler neticesinde imzalanan antlaşmalar levhalar üzerine yazılarak herkesin görebileceği yere asılır ve bu şekilde kamuoyu muhtemel gelişmelerden haberdar edilirdi. Bundan dolayı bu dönemdeki diplomasiye “Açık Diplomasi” adı verilmiştir.