OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

İlmiye sınıfının (din, bilim ve hukuk adamları) dışarıda bırakıldığı bu düzenlemeyle, memurlara geleneksel kıyafet yerine ceket, pantolon ve fes giyme zorunluluğu getirildi.

19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen kapsamlı sivil ve askeri reformlar, kalabalık bir memur kadrosu ve nitelikli insan gücü gerektirdiğinden, orta öğretim ve meslek liseleri düzeyindeki okullaşma hız kazandı. Ayrıca memur yetiştirmek amacıyla Mekteb-i Maârif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulûm-ı Edebiyye gibi özel amaçlı eğitim kurumları açıldı. Hedef, merkez ve taşra bürokrasisinin ihtiyacı olan temel eğitimi almış memurlar yetiştirmekti. Zamanla bu okullardan mezun olan ve devlet dairelerinde istihdam edilenler, Osmanlı toplumunda yeni bir sosyal sınıf olarak memur kesimini oluşturdular.

Savaşların mali külfeti bir yana, kaybedilen topraklardan yapılan büyük göçler başta İstanbul, Edirne, Bursa, Trabzon, Samsun, Aydın ve İzmir olmak üzere şehirlerin demografik yapısını değiştirdi. İmparatorluğun ticaret ve sanayi merkezlerindeki bu ani ve keskin nüfus değişiklikleri, beslenme, barınma, sağlık, eğitim ve istihdam gibi alanlarda daha genel bir ifadeyle ekonomik ve sosyal alanda ciddi sorunlar yarattı.

Osmanlı parlamentosu, halkın seçtiği milletvekillerinin oluşturduğu Heyet-i Mebusan ile üyelerini padişahın belirlediği Heyet-i Âyan olmak üzere iki kanatlı bir meclisti.

19. yüzyılın son çeyreğinde, İslâmcılığın diğerlerine göre daha ağır bastığı söylenebilir. II. Abdülhamid’in İslâmcılık söylemini kullanması bu sonuçta etkili oldu. İslâm’ın özünde var olan birlik ve kardeşlik ruhunun padişahın temsil ettiği halifelik etrafında siyasi bir ideoloji olarak formüle edilmesiyle İslâmcılık kavramı teorik bir çerçeveye oturtuldu. İslâmcılık ideolojisine dış politik misyon ve hedeflerin de eklenmesiyle ortaya çıkan ve Panislâmizm (İttihâd-ı İslâm) olarak da adlandırılan bu yeni politik çizgi, imparatorluğun eski güçlü günlerine dönmesi konusunda yeni bir umut oldu.

Basın-yayın hayatının, sansürle; devlet adamları, kurumlar ve halkın ise, hafiye olarak adlandırılan doğrudan padişaha bağlı özel bir iç istihbarat teşkilâtının hazırladığı jurnaller doğrultusunda kontrolü, II. Abdülhamid’in kısa sürede idari ve sosyal alanda sıkı bir denetim kurmasını sağladı.

İttihat ve Terakki yöneticileri, bu görüşmeyi, ülkenin ciddi bir tehdit altında olduğunun ve parçalanmanın eşiğine gelindiğinin bir delili olarak takdim ederek harekete geçti. Cemiyete destek veren subaylardan Niyazi Bey’in Resne’de (günümüzde Makedonya’da) ve Enver Bey’in ise Selânik’te birlikleriyle başlattıkları isyan kısa sürede yayıldı. İsyanı bastırmayı başaramayan ve ülkeye yayılmasından çekinen II. Abdülhamid, Meşrutiyet’i ilân etti.

II. Abdülhamid devrini baskıcı olmakla suçlayan İttihat ve Terakki Cemiyeti, seçimlerden sonraki icraatlarıyla toplumda hayal kırıklığı ve öfke yarattı. 13 Nisan 1909’da isyana dönüşen bu öfke, başkentte yeni bir siyasi kaosa yol açtı. Rumi takvim nedeniyle 31 Mart Vakası olarak adlandırılan bu isyan, Selânik’ten gelen İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye subayların idare ettiği Hareket Ordusu tarafından bastırıldı.

Kırım Savaşı, Osmanlı gündelik yaşamına uzun süreli etkileri bakımından önemli bir olaydır. Müttefik sıfatıyla aileleriyle birlikte İstanbul’a gelen Fransız ve İngiliz subayların gündelik yaşamı, alışkanlıkları ve davranış biçimleri Osmanlı idarecilerini ve başkent halkını etkiledi. Bu bağlamda, kadın-erkek ilişkileri, kıyafet, moda, ev dekorasyonu, gündelik davranış kalıpları, lüks tüketim ve eğlence gibi alanlarda ciddi bir etkileşim yaşandı. Bu süreç sonunda Batılı yaşam tarzı, israf ve lüks tüketim adeta çağdaş bir statü haline geldi. Öte yandan kadın erkek arasındaki mesafenin azalmasıyla geleneksel değerlere aykırı bir eğlence kültürü ortaya çıktı; Kuledibi, Bakırköy, Çamlıca, Moda ve Çiftehavuzlar’da gazinoların açılmasıyla Batı tarzı karma eğlence kültürü yaygınlaştı.

Geniş anlamda İstanbul halkının tiyatroyla tanışması 1840’ta Naum Tiyatrosu’yla başladı. Günümüzde Çiçek Pasajı’nın bulunduğu yerde kurulan ve açıldığı günden 1870’teki Büyük Beyoğlu Yangını’na dek yüzlerce oyun, sihirbazlık, pandomim, opera ve bale gösterisine ev sahipliği yapan Naum Tiyatrosu’nu Beyoğlu’nda Concordia, Croissant, Varyete ve Tepebaşı tiyatroları, eski İstanbul’da ise Gedikpaşa Osmanlı Tiyatrosu izler.