OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

Servet-i Fünûn. 

Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, 1878 Berlin
Antlaşması’yla denetimine bırakılan Bosna ve Hersek’i 5 Ekim 1908’de topraklarına
kattığını ilân etti. Siyasi bir manevra olarak hedef saptırmak ve dikkat
dağıtmak amacıyla Avusturya’nın teşvikiyle yine aynı gün Bulgaristan bağımsızlığını,
bir süre sonra da Girit genel meclisi adanın Yunanistan’la birleşme kararını
açıkladı. Peş peşe meydan gelen uluslararası hukuka aykırı bu gelişmeler, Bâbıâli
(hükümet) tarafından şiddetle kınanırken Osmanlı toplumunda da büyük bir infial
yarattı. Avusturya mallarını boykot konusu, 7 Ekimde Servet-i Fünûn’da ve
10 Ekimde de İttihatçılara yakınlığıyla bilinen Tanin gazetesinde çıkan bir dizi
coşkulu yazıyla kamuoyunun gündemine girdi; ülkenin dört bir yanına çekilen
telgraflarla halk boykota davet edildi.

İttihat Terakki Cemiyeti

Boykot 8 Ekim günü başta medrese öğrencileri, tüccarlar ve İttihat Terakki
Cemiyeti üyeleri olmak üzere binlerce Türk, Rum ve Ermeni vatandaşın Harbiye
Nezareti önünde toplanmasıyla başladı. Ellerinde pankartlar taşıyan ve “Yaşasın
boykotaj”, “Yaşasın Osmanlılık” sloganları atan kalabalık, Avusturya şirketlerinin
önünde protesto gösterileri yaptı.

1908

23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet’in ikinci kez ilânını izleyen özellikle ilk iki ay boyunca, işçilerin yoğun olarak bulunduğu kentlerde baş gösteren grevlerin Türkiye işçi hareketleri tarihinde önemli bir yeri vardır. Bu dönemde bazı kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan memurların da iş bırakmaları, grev dalgasının etkisini arttırdı. 1908 sonuna kadar başta İstanbul olmak üzere, Selânik, İzmir, Aydın, Beyrut, Samsun, Üsküp ve Manastır gibi kentlerde ve neredeyse iş kollarının tamamını kapsayacak şekilde yüzden fazla grev meydana geldi. 1908 grevlerinin ekonomik ve coğrafi bakımdan tüm imparatorluk ölçeğinde etkili olduğu söylemek mümkündür. Özellikle Eylül ayındakiyoğun iş bırakmalar bütün ülkede bir genel grev havası yarattı.

Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-ı Muvakkatı

İşçileri tek taraflı olarak belirledikleri şartlarda çalıştırmaya alışmış olan işverenlerin istek ve baskıları, hükümetin 8 Ekim 1908’de Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-ı Muvakkatı (Grevciler Hakkında Geçici Kanun) ilân etmesine neden oldu.15 Ekim 1908’de yürürlüğe giren bu geçici yasa, toplu iş bırakmayı/grevi, greve katılmayan işçileri tahrik etmeyi suç saymakta, hapis ve para cezaları öngörmekteydi. İstanbul, Selânik ve İzmir gibi önemli sanayi ve ticaret merkezlerinden başlayarak hızla yayılan grevlerin önünü almayı amaçlayan bu yasal düzenleme, grevlerin en yoğun gözlendiği ve gündelik hayatı derinden etkilediği demiryolu, tramvay, liman ve genel aydınlatma gibi kamuya yönelik hizmetlerin aksamasınıengellemeyi hedeflemekteydi.

Osmanlı Sosyalist Fırkası

8 Eylül 1910’da İstanbul’da Hüseyin Hilmi Bey’in (İştirakçi Hilmi) başkanlığında Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın kurulması, işçilerin siyasi çevrelerle ilişkileri bakımından
diğer bir önemli gelişmedir. Bu parti, programında işçilerle ilgili birçok hususa yer vermenin yanında, İştirak adlı bir dergi ve kitaplar yayımlayarak işçi sorunlarına, teşkilatlanmasına ve ideolojik yapılanmasına katkıda bulunmaya çalıştı.

Hüseyin Hilmi Bey

8 Eylül 1910’da İstanbul’da Hüseyin Hilmi Bey’in (İştirakçi Hilmi) başkanlığında
Osmanlı Sosyalist Fırkası kurulmuştur.

1876

Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı tahtına siyasi istikrarsızlık atmosferinde ve muhalif baskı gruplarının vesayetinde çıkmıştı. Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ve 4 Haziran 1876’da şüpheli ölümü, bu olaydan iki gün sonra padişahın üçüncü hanımı ile akrabalığı bulunan Çerkes Hasan’ın Midhat Paşa’nın konağını basarak Serasker HüseyinAvni Paşa ile Hariciye Nazırı Raşid Paşa’yı katletmesi, V. Murad’ın yaşanan
olaylardan ötürü akli dengesini yitirmesi gibi olayların ardından tahta çıkan II.
Abdülhamid, sürekli alaşağı edilme ve katledilme korkusu yaşadı.

II. Abdülhamid devri (1876-1909) Osmanlı tarihinin siyasi, sosyal ve ekonomik açıdan en sıkıntılı dönemlerinden biriydi. Sömürgeci devletler, bu dönemde Osmanlı topraklarını paylaşma yarışına girdiler. Büyük sıkıntılara yol açan savaşlar neticesinde özellikle Balkanlar ile Kuzey Afrika’da önemli toprak kayıpları yaşandı.

Kadın ve erkek çalışanlar arasında eşit işe eşit ücret talep edilmesi

Sayısı yüzün üzerinde olan 1908 grevlerinin başlıca özelliği, işçi ve memurların greve gitmeden önce, sorunlarını barışçı yollardan çözme yönünde girişimlerde bulunmuş olmalarıdır. Çünkü işçiler grev öncesinde isteklerini bir yandan işverenlere, öbür yandan da ilgili resmi makamlara iletmişlerdi. Bu nedenle grevlerin büyük bir kısmı, birden patlak vermiş kontrolsüz işçi eylemleri değildi. Bu grevlerin karakteristik özelliği, ücret artışı yönündeki taleplerden kaynaklanan işçi eylemleri olmalarıdır. Bunun dışında, çalışma koşullarının iyileştirilmesi ve günlük çalışma süresinin azaltılması da talepler arasındaydı. Daha seyrek dile getirilen istekler ise, hafta tatili hakkı tanınması, gece vardiyası için iki kat ücret ödenmesi, istirahat sürelerinin arttırılması, fazla çalışmaya ek ücret ödenmesi, yılda dört hafta ücretli izin verilmesi, kamuya yönelik yardım sandıkları için kesilen para cezalarının kaldırılması, avans ödenmesi, işyerlerinde sağlık koşullarının iyileştirilmesi, işçilerin kuracağı sendikanın işverence tanınması ve bir aylık ücretin yılda bir kez ikramiye şeklinde verilmesiydi.

1894

Osmanlı’da bilinen ve sınıf bilinci taşıdığı söylenebilecek ilk işçi örgütü 1894’te İstanbul’da gizlice kurulan Amele-i Osmanî Cemiyeti’dir. Örgüt İstanbul Tophane’de dört bin kadar işçinin çalıştığı askeri tesislerdeki işçiler tarafından kuruldu. II. Abdülhamid rejimine karşı halkı ayaklanmaya da davet eden bu örgüt, yarı sendikal ve yarı siyasal bir oluşumdu. Bu nedenle yaklaşık bir yıllık faaliyet döneminden sonra kurucuları yakalanarak sürgüne gönderildi ve cemiyet kapatıldı.

Osmanlı’da bilinen ve sınıf bilinci taşıdığı söylenebilecek ilk işçi örgütü 1894’te İstanbul’da gizlice kurulan Amele-i Osmanî Cemiyeti’dir. Örgüt İstanbul Tophane’de dört bin kadar işçinin çalıştığı askeri tesislerdeki işçiler tarafından kuruldu. II. Abdülhamid rejimine karşı halkı ayaklanmaya da davet eden bu örgüt, yarı sendikal ve yarı siyasal bir oluşumdu. Bu nedenle yaklaşık bir yıllık faaliyet döneminden sonra kurucuları yakalanarak sürgüne gönderildi ve cemiyet kapatıldı.

1831’den itibaren çıkarılan Takvim-i Vekayi’in amacı yerli ve yabancı kamuoyunu düzenli olarak bilgilendirmek olduğu için, gazetenin Fransızca, Ermenice, Rumca, Arapça ve Farsça nüshaları da çıkarıldı.

23 Temmuz 1908’de başlayan II. Meşrutiyet dönemi, sadece Osmanlı siyasi tarihi açısından değil, sosyal ve ekonomik tarihi bakımından da önemli gelişmelere sahne olmuş; Osmanlı toplumu ilk kez iktisadi-ticari konuların uluslararası ilişkilerde etkin bir koz olarak kullanılabileceğini fark etmişti.

Avusturya mallarını boykot konusu, 7 Ekimde Servet-i Fünûn’da ve 10 Ekimde de İttihatçılara yakınlığıyla bilinen Tanin gazetesinde çıkan bir dizi coşkulu yazıyla kamuoyunun gündemine girdi; ülkenin dört bir yanına çekilen telgraflarla halk boykota davet edildi. İnfial o dereceye vardı ki, meşrutiyetle kısıtlanmış olan yetkilerinin padişaha iadesini ve Avusturya’ya derhal askeri bir karşılık verilmesini dile getirenler dahi oldu.

1913-1914 yılları arasındaki bu boykot, öncekilerden farklı olarak bir ülkeye değil, Rum asıllı Osmanlı vatandaşlarına karşı yapıldı.  1913-14 boykotu, ilk olarak Osmanlı uyruklu bazı Rumların Balkan Savaşları sırasında Yunan hükümetine gizlice bağış yaptıklarının basına yansımasıyla gündeme geldi.Rumlara karşı başlatılan boykottan zamanla Bulgar ve Ermeni tüccarlar; hatta, bu gruplarla ticaret yapan Fransız ve İngilizler de olumsuz etkilendi. Temmuz 1914 sonunda Birinci Dünya Savaşı’nın çıkması ile zaten etkisini kaybeden boykot sona erdi.

İttihatçıların girişimiyle oluşturulan ve halkı Türk ve Müslümanlardan alışveriş yapmaya, Rum ve Yunan tüccarıyla her türlü ilişkiyi kesmeye çağıran boykot komiteleri (boykotaj sendikaları), dağıttıkları broşür, bildiri ve Rumlara ait dükkân listeleriyle kampanyanın geniş kesimlere ulaşmasını sağladı.

Osmanlı ekonomisinin dünya pazarlarına açılmasında, 16 Ağustos 1838 tarihli
Baltalimanı Ticaret Antlaşması’nın bir dönüm noktası olduğu kabul edilir. Bu
antlaşma ile İngiliz tüccarların, tarım ve sanayi ürünlerini Osmanlı iç pazarlarında
satmak ya da ihraç etmekte serbest olduğu; Osmanlı Devleti’nin bütün devlet
tekelleriyle ihraç yasaklarını kaldırdığı; Osmanlı limanlarında ithalat ve ihracat
vergisinin %3 olduğu ve eğer mal iç kesimlere götürülüp satılacaksa %2 ve bir
malın iç kesimlerden liman şehrine getirilmesi durumunda da %9 oranında ek
bir vergi ödeneceği ve İngiliz tüccarların en ayrıcalıklı yerli tüccarın yararlandığı
şartlara sahip olacakları karara bağlandı.

Osmanlı’da bilinen ve sınıf bilinci taşıdığı söylenebilecek ilk işçi örgütü 1894’te İstanbul’da gizlice kurulan Amele-i Osmanî Cemiyeti’dir.

8 Ekim 1908’de Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-ı Muvakkatı (Grevciler
Hakkında Geçici Kanun) ilân etmesine neden oldu. Kanunun hazırlık aşamasında,
Fransa’da yürürlüğe konmuş olan 27 Aralık 1892 tarihli iş yasası esas alınmıştı.
15 Ekim 1908’de yürürlüğe giren bu geçici yasa, toplu iş bırakmayı/grevi, greve
katılmayan işçileri tahrik etmeyi suç saymakta, hapis ve para cezaları öngörmekteydi.

İstanbul, Selânik ve İzmir gibi önemli sanayi ve ticaret merkezlerinden başlayarak hızla yayılan grevlerin önünü almayı amaçlayan bu yasal düzenleme,
grevlerin en yoğun gözlendiği ve gündelik hayatı derinden etkilediği demiryolu,
tramvay, liman ve genel aydınlatma gibi kamuya yönelik hizmetlerin aksamasını
engellemeyi hedeflemekteydi.

1908 Grevlerinin Özellikleri: Sayısı yüzün üzerinde olan 1908 grevlerinin başlıca özelliği, işçi ve memurların greve gitmeden önce, sorunlarını barışçı yollardan çözme yönünde girişimlerde bulunmuş olmalarıdır. Çünkü işçiler grev öncesinde isteklerini bir yandan işverenlere, öbür yandan da ilgili resmi makamlara iletmişlerdi. Bu nedenle grevlerin büyük bir kısmı, birden patlak vermiş kontrolsüz işçi eylemleri değildi. Bu grevlerin karakteristik özelliği, ücret artışı yönündeki taleplerden kaynaklanan işçi eylemleri olmalarıdır. Bunun dışında, çalışma koşullarının iyileştirilmesi ve günlük çalışma süresinin azaltılması da talepler arasındaydı. Daha seyrek dile getirilen istekler ise, hafta tatili hakkı tanınması, gece vardiyası için iki kat ücret ödenmesi, istirahat sürelerinin arttırılması, fazla çalışmaya ek ücret ödenmesi, yılda dört hafta ücretli izin verilmesi, kamuya yönelik yardım sandıkları için kesilen para cezalarının kaldırılması, avans ödenmesi, işyerlerinde sağlık koşullarının iyileştirilmesi, işçilerin kuracağı sendikanın işverence tanınması ve bir aylık ücretin yılda bir kez ikramiye şeklinde verilmesiydi.

1908 grevlerinin, işçi hakları ve örgütlenmesi açısından çok başarılı eylemler
olduğunu söylemek zordur.

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasında sonra 1936 yılında çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunu ve 1947 tarihli Sendikalar Yasası, işçi-işveren ilişkilerinin ve hak arama mücadelesinin yasal çerçevesini ve karakterini değiştiren önemli adımlar olmuştur.

1902’den sonra yeniden grevler ortaya çıkmaya başladı ve 1906’da sayısı ona ulaştı. 1902 sonrası grevlerinin daha çok İstanbul dışında Makedonya, Balkanlar ve Rumeli kentlerinde meydana gelmiş olması dikkat çekicidir. Bunun nedenleri arasında, Jön Türk muhalefetinin bu kentlerde güçlü bir biçimde örgütlenmiş olması ve merkezden uzaklığın getirdiği nispeten serbest hareket etme imkânı da vardı.