OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

Tanzimat, devlet yapısı ve yönetiminin temelden dönüştürülmesini öngörüyordu. Bu dönem reformlarının temel amaçlarından biri, bozulan merkezi otoriteyi kurmak ve merkezle taşra arasındaki bağları yeniden güçlendirecek idari düzenlemeleri yapmaktı.

Tanzimat uygulamalarının hedefine ulaşabilmesi için, öncelikle vergilerin toplanarak mali durumun güçlendirilmesi gerekiyordu. Taşra idaresinde bununla ilgili ilk düzenleme, 1840’ta iltizamın kaldırılması ve yerine taşranın idari ve mali (özellikle vergi) işlerini yürütmek üzere muhassıllıkların kurulmasıydı.

Toplam 78 maddeden oluşan 8 Kasım 1864 ta­rihli nizamnameyle birlikte 1876’da I. Meşrutiyetin ilâ­nına kadar, 123 sancaktan oluşan toplam 27 vilâ­yet kuruldu. Hicaz, Girit, Yemen, Lübnan ve Mı­sır gibi imtiyazlı yerler ve İstanbul ise bu uygula­manın dışında tutuldu.

Yetkileri arttırılan valinin maiyetinde, mali işlere bakan muhasebeci, yazışmalara bakan mektupçu, bayındırlıktan sorumlu umur-ı nafıa memuru, ticaret ve ziraat memuru, 1871’den itibaren maarif müdürü, tapu-kadastrodan sorumlu defter-i hakani müdürü, emlâk ve nüfus memurları, evkaf müdürü, hükümetle konsolos ve ecnebi memurlar arasındaki ilişkilere aracı olan umur-ı hariciyye memuru ve asayişten sorumlu alaybeyi gibi birçok bürokrat ve görevli vardı.

Nizamname ile oluşturulan bir diğer temsili kurum da vilâyetlerde kurulması öngörülen Meclis-i Umumi-i Vilâyet idi. Bu meclis, sancak ve kazalardan seçilmiş Müslüman ve gayrimüslim üyelerden meydana gelirdi. Danışma meclisi niteliği taşıyan bu organ, bayındırlık hizmetleri, tarım, ticaret, vergi ve zabıta işlerini tartışır; hükümetin onayı olmadan hiçbir tedbir alamazdı.

22 Ocak 1871 tarihinde yayımlanan 128 maddelik İdare-i Umumiyye-i Vilâyet Nizamnamesi ile Nitekim merkezi hükümetin temsilcilerinin baskın olduğu Vilâyet idare Meclisi nihai karar organı haline getirildi; ayrıca, pek işlevsel olmayan merkez mutasarrıflık ve kaymakamlıklar kaldırıldı. Yeni düzenlemeye göre vilâyetler; liva/sancak, kaza, nahiye ve karye/köy birimlerine bölünmekteydi. Öte yandan, nahiye ise yeni bir idari birim olarak idari hiyerarşideki yerini almakta; kazayı kaymakam, nahiyeyi müdür ve köyü de seçilmiş muhtar yönetmekteydi. Nizamnameyle ilk kez Vali Muavinliği görevi getirildi. Birlikte pek işlevsel olmayan merkez mutasarrıflık ve kaymakamlıklar kaldırıldı. 1864 Nizamnamesine göre bazı memurların ismi değişti: vilâyet muhasebecisi defterdar; umur-ı hariciyye memuru, umur-ı ecnebiyye müdürü ve umur-ı nafıa memuru da tarik emini adını aldı.

1877-78 Osmanlı-Rus Harbi ve sonunda imzalanan Berlin Antlaşması ile hem Balkanlar’da hem de Doğu Anadolu’da ciddi toprak kaybı yaşandı. Balkanlar’da Romanya, Sırbistan ve Karadağ Prenslikleri bağımsız olduğu gibi, Bosna-Hersek, Avusturya, Kıbrıs da, İngiltere yönetimine geçti.

Vilâyetlerde bir kısmı 1880’lerden itibaren oluşturulan kalem ve daireler şunlardı: Vilâyet İdare Meclisi Kalemi, Mektubi Kalemi, Evrak Kalemi, Umur-ı Ecnebiyye Kalemi, Muhasebe Kalemi, Vergi Tahrir Kalemi, Rüsumat (Gümrük) Nezareti, Duyun-i Umumiyye Nezareti ve diğerleri. Diğer şıklarda ifade edilenler daha ziyade meclis veya komisyonlardır.

Mahalle ve köyler, klasik dönemden beri yerel yönetimin çekirdeğini oluşturur. 1830’lara kadar mahalleleri imamlar yönetirdi; bunlar, kadı’nın mahalledeki temsilcisi gibiydi. Muhtarlık teşkilatı ilk kez İstanbul mahallelerinde göçü kontrol etmek ve güvenliği sağlamak amacıyla 1829’da kuruldu ve 1833’ten itibaren taşrada da kurulmaya başlandı.

Baskı ve müdahalelere göğüs germeye çalışan Osmanlı Devleti ise, güvendiği devlet adamlarını müfettiş sıfatıyla görevlendirerek Anadolu Islahatını kontrol ve inisiyatifi altında tutmaya çalıştı. II. Abdülhamid, 27 Haziran 1895’te Yaver-i Ekrem Müşir Ahmed Şakir Paşa’yı “Anadolu Vilâyetleri Umum Müfettişliği”ne getirdi.

Bu dönemde, pek çok siyasi, askeri, idari ve iktisadi problemler ortaya çıkmıştır. Taht kavgaları ve toprak kayıplarıyla şekillenen merkezdeki yönetim sorununa paralel olarak “âyanlar çağı” olarak bilinen 18. Yüzyılda, imparatorluğun taşradaki otoritesi de hayli zayıflamıştır.

Vergilerin toplanmasında kolaylık sağlamak amacıyla gerçekleşen ilk düzenleme 1840’da iltizamın kaldırılmasıdır. Ancak bu uygulama beklenenin aksine vergide azalmaya yol açınca 1842’de iltizam usulüne geri dönülmüştür.

78 maddeden oluşan 8 Kasım 1864 tarihli nizamnameyle birlikte, Tanzimat’tan beri uygulanmakta olan yönetim şeklinde bazı önemli değişiklikler yapılmıştır. Midhat Paşanın Tuna vilâyetinde oldukça başarılı bir pilot uygulama göstermesi üzerine, imparatorluğun Anadolu, Arap ve Balkanlar’daki bazı bölgeleri 13 vilâyet şeklinde yeniden örgütlendirilerek uygulama birkaç yıl içerisinde yaygınlaştırılmıştır.

1876’da I. Meşrutiyet’in ilânına kadar, 123 sancaktan oluşan toplam 27 vilâyet kurulmuştur. Hicaz, Girit, Yemen, Lübnan ve Mısır gibi imtiyazlı yerler ve İstanbul ise bu uygulamanın dışında tutulmuştur.

Vilâyet, sancak, kaza ve köylerin idare şekliyle idari birimlerin başlarındaki yöneticilerin görev ve sorumluluklarını belirleyen nizamnameye göre, taşradaki en büyük idari birim olan vilâyetleri vali yönetecek; vilâyetler, mutasarrıfların yönettiği liva/sancaklardan; livalar, kaymakamların yönettiği kazalardan; kazalar ise muhtarların yönettiği köy/karyelerden oluşacaktı.

1864 tarihli nizamname, Hiyerarşik yöneticileri ve idari birimleriyle (département, canton ve commune gibi) . Fransız taşra idaresi sistemini örnek almıştır.

Köy, Liva, Vilayet ve Kaza 8 Kasım 1864 tarihli nizamnameyle birlikte kurulmuştur. 1871 tarihli Nizamnamenin bir sonucu olan nahiye yeni bir idari birim olarak idari hiyerarşideki yerini almakta; kazayı kaymakam, nahiyeyi müdür ve köyü de seçilmiş muhtar yönetmekteydi.

Trablusgarp Savaşı İslamcılık siyasetini ön plana çıkarmıştır. Osmanlı-Rus savaşı ise II. Abdülhamit döneminde gerçekleştiği için zaten II. Meşrutiyet dönemine ait değildir. 93 Harbi de Osmanlı-Rus savaşının diğer adıdır. 1912-13 Balkan Savaşları sonunda Balkanların büyük bir bölümünün elden çıkması gibi gelişmeler İttihatçıları Türkçülük anlayışı çerçevesinde merkeziyetçi bir politika izlemeye itmiştir.

Belediye örgütünün hukuki temellerinin atılması 1871 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile gerçekleşmiştir.

Müstantik, II. Abdülhamit döneminde kaza mahkemelerine atanan sorgu kâtibinin adıydı. İhtiyar heyeti ise köylerde yönetimden sorumlu olan kurulun adıdır. Hınçak ve Taşnak ise Ermenilerin yoğun yaşadığı bölgelerde faaliyet gösteren komitelerin adıydı. Kocabaşı ise 1860’lara kadar gayrimüslimlerin köy ve mahallelerini yöneten ve aynı zamanda muhtarların işlevini gören kişilere verilen isimdir.