OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

Bir tarım ülkesi olan Osmanlı Devleti’nde 1800’lü yılların başında nüfusun %80’i ziraatla uğraşmaktaydı.

Vergi muafiyetleri, merkezileştirme politikaları ile doğu ve güneydoğu Anadolu’da yaşayan halkın yerleşik hayata geçmesi, balkanlarda toprak kaybı sonucu oradan gelen halkların Anadolu’ya yerleşmesi tarım alanındaki gelişmelerin sebeplerindendir. Ancak imalat sektörü sanayinin bir alt dalı olup tarım ihraç ürünlerinin artışıyla doğrudan bir ilişkisi yoktur.

1913-1915 yılları arasındaki istatistiki verilere göre, mevcut sanayi tesislerinin yaklaşık yarısı İstanbul’da %25’i İzmir’de ve geri kalanı da yurdun farklı yerlerinde bulunmaktaydı.

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı Osmanlı maliyesindeki dengeleri derinden sarsmıştır. Savaşın getirdiği ağır maliyetler, savaş sonunda ödenmek zorunda kalınan tazminat ve büyük toprakların elden çıkması sonucu meydana gelen gelir kayıpları bunun temel nedenlerini oluşturmuştur.

Tevhid-i Meskukat II. Meşrutiyet döneminde çıkarılmıştır. Duyun-i Umumiye ise Osmanlı dış borçlarının düzenlenmesi amacıyla kurulan kuruluşun adıdır. Mecidiye ise Tanzimat dönemi 20 kuruşluk gümüş sikkenin adıdır. Tanzimatçılar 1844’te Tashih-i Ayar Fermanını çıkararak 1 altın lira=100 gümüş kuruş esasını benimsemişlerdir.

1851’de inşasına başlanan İskenderiye-Kahire Hattı Osmanlı ülkesindeki ilk demiryolu olup 1856’da işletmeye açılmıştır. Diğer hatlardan Mersin-Tarsus 1886, Beyrut-Şam 1895, Selanik-İstanbul 1896’da işletmeye açılmıştır.

1890’da ülkede yer alan yabancı sermayenin %41’ini demiryollarına yatırılan sermaye oluşturmaktaydı 1914’te bu oran %63’e çıkmıştır.

Kara Kemal milli iktisat siyasetinin en önemli uygulayıcılarından birisi sayılmaktadır. Kara Kemal bu dönemde milli burjuvazinin oluşmasına yönelik birçok şirket ve banka kurulmasına önayak olmuştur.

Avrupalı yatırımcıların borçlarını tahsil edebilmek amacıyla hükümetle yaptıkları görüşmeler neticesinde 20 Aralık 1881 tarihli Muharrem Kararnamesi’yle Duyûn-ı Umumiyye İdaresi kurulmuştur. İpek, tütün, tuz, balık avı, damga ve içkiden alınan vergileri, yani devletin gelirlerinin %20’sini tahsil ve borç ödemelerine tahsis etme hakkı bu idareye verilmiştir.

Kapitülasyonlar 19. Yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı Devleti’nin iktisadi durumunu oldukça olumsuz etkileyen faktörlerden biri haline geldi. Avrupalı tüccar ve girişimciler kapitülasyonları gerekçe göstererek Osmanlı kanunlarını ve devletin denetimini kabul etmediler. Özellikle sigorta şirketleri büyük bir sorundu; Avrupa’daki bir sigorta şirketinin acentesi olmadığı halde, onların isimlerini kullanarak Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteriyordu. Ayrıca şirketler, hasar durumunda çeşitli gerekçeler göstererek sigortalıya ödeme yapmıyordu ve devletin bu haksız duruma müdahalesi de kapitülasyonlara aykırıydı. Öte yandan; yabancı şirketler kapitülasyonları bahane ederek mali sorumluluk altına girmiyor ve devlete vergi ödemeden ticari faaliyetlerine devam ediyorlardı. Tüm bu durumlar Osmanlı Devleti’nin iktisadi yaşantısına zarar veriyordu.

Bu dönemde büyük oranda kuru tarım yapıldığı için verim de düşüktü. Çünkü sulu tarımdan alınan verim, kuru tarıma göre üç ile sekiz kat daha fazla olabiliyordu.1910’dan sonra Konya ovasının sulanması ve Basra’da Hindiye barajının açılmasıyla bu durum biraz değişti.

Osmanlı Devleti’nin yenileşme hareketleri döneminde tarım alanında kuru tarım oranı yüksekti. Sulu tarıma geçişin desteklenmesi amacıyla barajlar açıldı. Aynı zamanda boş arazilerde tarımın teşvik edilmesi amacıyla vergi muafiyetleri sağlandı ve satın alma öncelikleri tanındı. 1890’lardan sonra saban, buharla çalışan harman makineleri ve diğer modern tarım araçlarının kullanımı da Batı Anadolu başta olmak üzere yaygınlaştı. Ulaşım sistemlerinin de gelişmesiyle birlikte tarım ürünü ihracatı desteklendi.

Osmanlı devleti tarım alanında yaptığı reformlarla kuru tarımla birlikte sulu tarımı da destekledi. Tohum dağıtımı ve ulaşımın gelişmesiyle birlikte ihracat arttı. Ancak bu reformlar halkın aydınlatılmasını değil doğrudan tarımın gelişmesini destekleyen unsurlardı. Devlet, tarım konusunda halkı aydınlatmak ve işin teorisiyle pratiğini bir arada öğretmek amacıyla İstanbul’da ve taşrada ziraat mektepleri açtı.

1881’de Edirne Hamidiye Ziraat Mektebi ve Nümune Çiftliği kuruldu; ancak, tahsisat yetersizliği nedeniyle üç yıl içinde kapatıldı. Daha sonra, 1888’de Selânik Ziraat Mektebi, 1891’de Bursa Ziraat Ameliyat Mektebi, 1892’de Halkalı Ziraat Mektebi ile taşranın diğer önemli şehirleri olan Adana, Ankara, Hama, Kastamonu ve Sivas’ta ziraat mektepleri açıldı.

Ziraat mekteplerinin açılması halkın tarım konusunda bilinçlenmesini ve aydınlatılmasını sağlamak amacıyla gerçekleştirilen reformlardı. Finansal açıdan ise; hükümet, tarıma destek sağlamak için 1888’de kurduğu Ziraat Bankası aracılığıyla çiftçiye %6 faizli kredi vermeye başladı.

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, Osmanlı maliyesindeki dengeleri derinden sarstı; hem savaşın getirdiği ağır maliyetle savaş sonunda ödenmesine karar verilen tazminat hem de büyük toprakların elden çıkması neticesinde gelirlerde meydana gelen kayıplar hazinenin zaten hassas olan dengelerini iyice bozdu.

Osmanlı ülkesinde demiryolu inşa fikri 1830’lu yıllara kadar iner. 1851’de inşasına başlanan İskenderiye-Kahire Hattı Osmanlı ülkesindeki ilk demiryolu olup 1856’da işletmeye açıldı; daha sonra ülkenin değişik yerlerinde Avrupalı girişimciler aracılığıyla imtiyazlı şirketler kurularak pek çok hat inşa edildi.

Kapitülasyonlar 19. Yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı Devleti’nin iktisadi durumunu oldukça olumsuz etkileyen faktörlerden biri haline geldi. Avrupalı tüccar ve girişimciler kapitülasyonları gerekçe göstererek Osmanlı kanunlarını ve devletin denetimini kabul etmediler. Özellikle sigorta şirketleri büyük bir sorundu; Avrupa’daki bir sigorta şirketinin acentesi olmadığı halde, onların isimlerini kullanarak Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteriyordu. Ayrıca şirketler, hasar durumunda çeşitli gerekçeler göstererek sigortalıya ödeme yapmıyordu ve devletin bu haksız duruma müdahalesi de kapitülasyonlara aykırıydı. Öte yandan; yabancı şirketler kapitülasyonları bahane ederek mali sorumluluk altına girmiyor ve devlete vergi ödemeden ticari faaliyetlerine devam ediyorlardı. Tüm bu durumlar Osmanlı Devleti’nin iktisadi yaşantısına zarar veriyordu.

19. yüzyılın sonlarında gelişen ulaşım imkânlarının da etkisiyle artık ticari amaçlı olarak daha büyük ölçekte ve nispeten modern aletlerle yapılmaktaydı. Bu durum tarım ürün­lerinin Osmanlı ihracatındaki payını öncesiyle kıyas kabul etmez derecede arttırdı. Bunda, devletin 1860’lardan itibaren boş arazileri işleyerek tarım yapılabilir hale getirenlere uyguladığı vergi muafiyeti ve satın alma önceliği gibi teşviklerin yanın­da, 19. yüzyıldaki merkezileşme politikaları çerçevesinde özellikle Kuzey Irak ve Doğu Anadolu’daki aşiretlerin yerleşik hayata geçmesi, Balkanlardaki toprak ka­yıpları neticesinde milyonlarca göçmenin gelip Anadolu’ya yerleşmesi, ulaşım sis­teminin modernleşmesi, tarımın yeni usul ve aletlerle yapılmaya başlanması gibi pek çok nedenin değişen oranlarda etkisi oldu.

Devlet, tarım konusunda halkı aydınlatmak ve işin teorisiyle pratiğini bir arada öğretmek amacıyla İstanbul’da ve taşrada ziraat mektepleri açtı. 1881’de Edirne Hamidiye Ziraat Mektebi ve Nümune Çiftliği kuruldu; ancak, tahsisat yetersizliği nedeniyle üç yıl içinde kapatıldı.