OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

18. yüzyılda bağımsız okulların açılması şeklinde görülmeye başlanan seküler eğitim; 1789 Fransız Devrimi sonrasında Fransa’da kurulan I. Cumhuriyet’te (1792-1804) ilk kez bir ülkenin ulusal sistemi haline gelmiştir.

Tanzimat’tan itibaren yaptığı eğitim reformlarının çoğunda Fransa’yı model alan ve 1869 yılında yürürlüğe koyduğu Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile eğitim sistemini bu ülkeninkine göre yapılandıran Osmanlı Devleti, geleneksel olanla moderni bir arada yaşatma konusunda Anglosakson ülkelere paralel bir yol izlemiştir.

Sanayileşme ve kentleşme eğitim/öğretim programlarında da önemli değişimlere kapı araladı. Mesela Amerika Birleşik Devletleri, kentleşmenin doğurduğu sorunlarla başa çıkabilecek vatandaş yetiştirmek üzere sosyal bilgiler dersini oluşturdu.

Geri kalmış çevre ülkelerinde modernleşme politikalarının asıl amacı, söz konusu süreçleri yaşamadan Avrupa emperyalizmine karşı kendini savunacak güce ulaşmaktı. Bu nedenle, Osmanlı Devleti, Rusya ve İran gibi modernleşme sürecine giren ülkelerde işe orduyla başlandı.

Sıbyan mektepleri, rüştiyeler, idadiler, sultaniler, darülfünun, darülmuallimin ve darülmuallimat kurumları bu nizamnamenin tanımladığı eğitim kurumlarındandır.

İlk sultani 1868 yılında Galatasaray’da açılan Mekteb-i Sultani, yani bugünkü Galatasaray Lisesi’dir.

Nizamnamenin vilâyet merkezlerinde öğretmen okulları açılması kararı uygulamaya konuldu; ancak, 1874-1875 yıllarına kadar Bosna, Girit ve Konya’da olmak üzere sadece üç darülmuallimîn açılabildi.

Mekteb-i Osmani 1857 yılında Paris’te devlet tarafından öğrenim görmek üzere Fransa’ya gönderilen Osmanlı gençleri için bir tür hazırlık okulu olarak açıldı. Burada öğrencilere Fransızca eğitiminin yanı sıra öğrenim görecekleri alanlara göre tamamlayıcı dersler de veriliyor; ayrıca, farklı din ve soylara mensup gençlerde Osmanlılık bilincini oluşturacak bir program da uygulanıyordu. Osmanlı gençlerinin aynı çatı altında aralarında Türkçe konuşmaları, iyi derecede Fransızca öğrenmelerine engel oluşturuyordu. 40 öğrenci kontenjanı bulunan okul, 1874 yılında getirdiği ağır mali yüke göre yeterince işlevsel olmadığı ve onun işlevini yeni kurulan Mekteb-i Sultani’nin gördüğü gerekçeleriyle kapatıldı.

Darülfünun II. Meşrutiyet döneminde bilimsel açıdan önemli bir ilerleme kaydetti. Misafir Alman akademisyenlerin de etkisiyle bilimsel düşünce ve yöntem yerleşti. Darülfünun 1933 yılında yapılan radikal bir reformla yeniden yapılandırılarak İstanbul Üniversitesi adını aldı.

Darülelhan yani konservatuar 1916 yılında yani II. Meşrudiyet döneminde kurulmuştur.

Tarihi gelişim süreci açısından bakıldığında modernleşmenin en karakteristik özelliklerinden biri akılcılık ile iç içe veya onunla birlikte gelişmiş olmasıdır. Bu nedenle modernleşme sürecindeki toplumlarda geleneksel kültür ve dini değerlerin etkisi azalırken, insan düşüncesinin ürünü olan soyut ilkeler daha etkin hale gelir. Tutum ve davranışlar, faaliyetler ve diğer şeylerin dini ve manevi değerlere dayanmaması gerektiğini savunan sekülerizm bu ilkelerin en önemlisidir. Nitekim modernleşme sürecini yaşayan tüm ülkelerin ortak özellikleri, farklı düzeylerde de olsa sekülerleşmiş olmalarıdır. Bu durum yalnız Batı ülkeleri için değil, 19. yüzyılda modernleşme çabasına giren Osmanlı Devleti ve İran gibi İslâm ülkeleri için de söz konusudur.

Eğitim aracılığıyla ülkesinde güçlü bir dil ve kültür birliği oluşturan Fransa, başarılı bir ulus devlet eğitim politikası izlemişti.

Geri kalmış çevre ülkelerinde modernleşme politikalarının asıl amacı, söz konusu süreçleri yaşamadan Avrupa emperyalizmine karşı kendini savunacak güce ulaşmaktı. Bu nedenle, Osmanlı Devleti, Rusya ve İran gibi modernleşme sürecine giren ülkelerde işe orduyla başlandı. Sivil modernleşme, genellikle ulus devlet sürecini de harekete geçirmişti. Osmanlı Devleti’nin bir Osmanlı milleti oluşturma projesinde eğitim stratejik bir rol oynayamadı. Öte taraftan Batıdaki süreçlerin hiçbirini yaşamayan, dolayısıyla modernleşmenin altyapısı oluşmayan ülkelerde bu nitelikteki büyük değişimler, halkın talebiyle değil, yönetenlerin öngörü ve vizyonlarına uygun olarak devlet eliyle ve kimi zaman halka rağmen yapılmıştı. II. Mahmud’un yaptığı reformlar bu türdendi.

Sultaniler: İlk sultani 1868 yılında Galatasaray’da açılan Mekteb-i Sultani, yani bugünkü Galatasaray Lisesi’dir. Kuruluş amacı, devlet ve milletle ilgili konularda ortak duygu ve düşüncelere ve Batı medeniyetinin insanlığın ortak değerleri haline gelen felsefe ve düşünce birikimine sahip dönemin en yaygın uluslararası iletişim dili olan Fransızcayı etkin bir şekilde kullanabilen insanlar yetiştirmek olan bu okul, Osmanlıcılık ideolojisinin deney laboratuvarı gibiydi.

Geleneksel ve modern eğitim taraftarları arasındaki en önemli mücadele alanı, okuma öğretimi oldu; ilkokullar “usûl-i cedid”e göre eğitim verenler ve diğerleri diye ikiye ayrıldı. Birinci grubu oluşturanlar iptidai, ikinciler ise sıbyan mektebi olarak isimlendirildi. İptidailerde görev yapan öğretmenler ağırlıklı olarak öğretmen okulu (darülmuallimîn ve darülmuallimat) mezunu ve modern pedagojiden haberdar; sıbyan mekteplerinin öğretmenleri ise, medrese mezunu veya bir şekilde kendini yetiştirmiş, eğitimde geleneği savunan kimselerdi. Semboller üzerinde cereyan eden bu mücadele, nüfuz erozyonu, menfaat kaygısı ve cehalet dolayısıyla zaman zaman sertleşecek; Batıda ve dünyanın başka medeniyet çevrelerinde olduğu gibi, gelenekçiler, modern okulların daha etkili eğitim verip halkın gözünde saygınlıklarını arttırmalarına kaygıyla bakacak; hatta, bu gelişmeyi engellemek için aleyhte propaganda yapacaklardı. Örneğin daha sonra Maarif Nazırı olacak olan Kemal Efendi’nin gayretleriyle 1850’de açılan Bezmiâlem Rüştiyesi öğrencilerinin padişahın huzurunda yapılan sözlü sınavda başarılı olup ödüllendirilmesi, gelenekçilerin Kemal Efendi ve okul aleyhine yıkıcı bir kampanya başlatmasına neden oldu. Kampanyada, sıra, masa, yazı tahtası ve harita kullanmanın “gavur işi” olduğu ileri sürülerek halkın dini hassasiyeti tahrik edildi. Tehlikeyi gören Sultan Abdülmecid, tepkilerin büyümemesi için Kemal Efendi’yi Avrupa’ya gönderdi.

Mekteb-i Osmani: Bu okul 1857 yılında Paris’te devlet tarafından öğrenim görmek üzere Fransa’ya gönderilen Osmanlı gençleri için bir tür hazırlık okulu olarak açıldı. Burada öğrencilere Fransızca eğitiminin yanı sıra öğrenim görecekleri alanlara göre tamamlayıcı dersler de veriliyor; ayrıca, farklı din ve soylara mensup gençlerde Osmanlılık bilincini oluşturacak bir program da uygulanıyordu. Osmanlı gençlerinin aynı çatı altında aralarında Türkçe konuşmaları, iyi derecede Fransızca öğrenmelerine engel oluşturuyordu. 40 öğrenci kontenjanı bulunan okul, 1874 yılında getirdiği ağır mali yüke göre yeterince işlevsel olmadığı ve onun işlevini yeni kurulan Mekteb-i Sultani’nin gördüğü gerekçeleriyle kapatıldı.

1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesinde her vilâyet merkezinde açılması öngörüldüğü halde açılamayan sultaniler, 1908’den sonra on iki vilâyet merkezinde bulunan idadilerin sultaniye dönüştürülmesi suretiyle taşraya da yayılmış oldu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında, bu şekilde açılan sultanilerin sayısı 50’yi buldu. II. Meşrutiyet devrinde genel olarak kadınların sosyal, kültürel ve ekonomik hayata daha etkin olarak girmeleri, onların orta ve hatta yüksek öğretimde daha üst düzeyde öğrenim görmelerine de imkân tanıdı. Nitekim, 1911’de ilk kız idadisi açıldı ve 1913’te İstanbul İnas (Kız) Sultanisi adını aldı. Bu okul, Türkiye’de açılan ilk kız lisesidir. Taşrada ise 1922’de İzmir’de ve 1923’te de Ankara’da kız sultanileri açıldı.

Osmanlıcılık ideolojisinin temel ilkelerinden biri “karma eğitim” idi. Karma eğitimden kastedilen, farklı kökenlerden olanların bir arada öğrenim görmeleriydi. 1869 Maarif Nizamnamesinin karma eğitim yapılmasını öngördüğü kurumlardan biri 1874’te kurulan Darülmuallimîn idi. Okulda ga yrimüslimler için ayrı bir kısım olacak ve öğrenciler orada kendi dinleriyle ilgili dersler okuyacaktı. Devlet pratikte doğabilecek sorunlar nedeniyle nizamnamenin bu maddelerini uygulamayı ertelemişti.

II. Meşrutiyet döneminde ilköğretim alanındaki yapılan en önemli atılım 1913’te Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati’nin (Geçici İlköğretim Kanunu) yayımlanmasıdır. Yapılan bazı değişikliklerle 1961 yılına kadar yürürlükte kalan bu kanun, ilköğretimde ciddi bir reforma zemin oluşturdu. İlköğretimi zorunlu hâle getiren bu geçici kanun, iptidailerin öğretim süresini, iptidai ve rüştiyeleri birleştirerek altı yıla çıkardı. Bu yapılanmaya göre, iptidailerde ilk, orta ve yüksek olmak üzere her biri ikişer yıllık üç devre bulunacaktı. Kanun, ilköğretimde okutulacak dersleri şu şekilde belirlemişti: Kıraat, Hat, Lisan-ı Osmani, Hesap, Hendese, Coğrafya, Tarih, Dürûs-i Eşya, Malûmat-ı Tabiiyye ve Tatbikatı, Hıfzısıhha, Malûmat-ı Medeniyye ve Ahlâkiyye ve İktisadiyye, El İşleri ve Resim, Terbiye-i Bedeniyye ve Mektep oyunları, Talim-i Askeri (erkek çocuklara), İdare-i Beytiyye ve Dikiş (kız çocuklara). Bu arada, gerek kız gerekse erkek sultanilerine bağlı olarak açılan ve ödeneği genel bütçeden karşılanan ilk kısımlar için bu devre sistemi dışında, beş yıllık bir öğrenim bütünü kabul edildi ve böylece, diğer altı yıllık ilkokullara denk tutulan ikinci bir okul tipi ortaya çıkarıldı. Birçok yönden eleştirilen bu ikilik, Tevhid-i Tedrisat’a kadar devam etti ve 1924’te ilkokulun tek okul ruhuyla beş yıllık bir temel eğitim kurumu hâlinde yeniden örgütlenmesiyle ortadan kalktı.

19. yüzyılda sadece Müslümanlar değil, gayrimüslim tebaanın eğitim sistemleri de yeniliklerden nasibini aldı. Gerek Ortodoks, Gregoryen, Katolik, Protestan mezheplerine mensup Hıristiyanların ve gerekse Musevîlerin, özel okul statüsünde çok sayıda okulu vardı. Gayrimüslimler de kendi aralarında gelenekçiler ve yenilikçiler olarak ikiye ayrılmışlardı. Bu süreçte yoksul Anadolu Ermenileri hariç, hiçbir gayrimüslim grup Batılıların açtığı yeni okullara çocuklarını göndermek istememişti. Bunun bir nedeni de misyoner okullarının çocuklarının itikatlarını bozmalarından çekinmeleriydi. Nitekim, Ortodokslar, Katolik Fransız okullarına ilgi göstermediği gibi, Vatikan da, Protestan Robert Kolej’e çocuklarını göndermemeleri için Katolik cemaatini uyardı. Osmanlı hükümetinin Tanzimat’tan beri yürüttüğü farklılıkları sentezleyerek bir Osmanlı milleti inşa etme projesinin böyle bir kitle üzerinde başarılı olması mümkün değildi. Nitekim, genel ortaöğretimin her iki basamağını teşkil eden rüştiye ve idadilere çok az gayrimüslim öğrenci ilgi gösterdi. Zira, gayrimüslim tebaanın gözünde devlet okulları birer asimilasyon aracından başka bir şey değildi. Bu bakış açısı eğitim aracılığıyla Osmanlı milleti inşa etme idealini çökertti.