OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

Tanzimat’tan itibaren yaptığı eğitim reformlarının çoğunda Fransa’yı model alan ve 1869 yılında yürürlüğe koyduğu Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile eğitim sistemini bu ülkeninkine göre yapılandıran Osmanlı Devleti, geleneksel olanla moderni bir arada yaşatma konusunda Anglosakson ülkelere paralel bir yol izledi.

Sıbyan mektepleri geleneksel Osmanlı eğitim sisteminden devralınan ilkokullardı. Bu okullarda ilk köklü reformlar, 1850’lerde gerçekleştiril­di. Zamanla yeni usulde eğitim veren ilkokullara mekteb-i iptidai veya sadece ip­tidai adı verilirken, sıbyan mektepleri ismi daha ziyade halkın imkânlarıyla açılmış; tam bir örgün eğitim kurumu niteliği kazanmamış; eğitim ve öğretim kalitesi dü­şük okullar için kullanılmıştı.

İlk sultani 1868 yılında Galatasaray’da açılan Mekteb-i Sultani, yani bugünkü Galatasaray Lisesi’dir. Kuruluş amacı, devlet ve milletle ilgili konularda ortak duygu ve düşüncelere ve Batı medeniyetinin insanlığın ortak değerleri haline gelen felsefe ve düşünce birikimine sahip Fransızcayı etkin bir şekilde kullanabilen insanlar yetiştirmek olan bu okul, Osmanlıcılık ideolojisinin deney laboratuvarı gibiydi. Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi, vilâyet merkezlerinde ortaöğretimin üst basamağını oluşturmak üzere sultani adı verilen okulların (mekâtib-i sultaniyye) açılmasını öngörüyordu.

Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi İstanbul’da sıbyan mektepleri, rüştiyeler ve idadilere öğretmen yetiştirmek üzere Darülmuallimîn-i Kebir’in (Büyük Öğretmen Okulu) kurulmasını ve vilâyet merkezlerinde birer ilköğretmen okulu açılmasını öngörüyordu.

Tanzimat dönemi, usûl-i cedid hareketine paralel olarak ilk pedagogların yetişmesine ve eğitim yayınlarının yapılmasına da zemin hazırladı. Yetişen pedagogların en ünlüsü Selim Sabit Efendi’dir. 1848’de açılan Darülmuallimîn-i Rüşdi’nin ilk mezunlarından olan ve Paris’teki Mekteb-i Osmani’de de öğretmenlik yapan Selim Sabit Efendi, Rehnümâ-yı Muallimîn (Öğretmenlere Rehber) adlı eserinde öğret¬menlere etkili öğretim ilke ve yöntemlerini tanıttı.

Balkan devletlerinin kuruluş ve yükselişinde öğretmenlerin oynadıkları rol göz önünde bulundurularak öğretmenlere birer kurtarıcı gözüyle bakılmaya başlandı; eğitimde niceliğin yerine niteliğin arttırılması fikri öne çıktı. Eğitime yaptığı katkılardan dolayı Türk Fröbel’i olarak da adlandırılan Satı Bey’in 1909’da Darülmuallimîn’deki öğrencileri seviye sınavından geçirip dörtte üçünü ihraç etmesi bu yönelimin ürünüdür.

1891-1892’de, iptidai mekteplerinin ilk kapsamlı okul programı yapıldı ve öğretim süreleri, şehir ve kasabalarda üç ve köylerde ise dört yıl olarak belirlendi. Üç yıllık iptidailerde okutulması öngörülen dersler şunlardı: Elifbâ, Kur’an, Tecvit, İlmihâl, Ahlâk, Sarf-ı Osmani, İmlâ, Kıraat, Tarih-i Osmani, Muhtasar Coğrafya-yı Osmani, Hesap ve Hüsn-i Hat. Aynı tarihte yayımlanan İstan­bul iptidaileri talimatına göre, bu okullarda öğretmen olabilmek için Darülmualli­mîn-i İbtidai’den mezun olmak veyahut bir sınavla yeterliliğini ve bilgisini belgele­miş olmak gerekiyordu. Bu düzenleme ile, daha önce okutulan Osmanlı tarihi ve coğrafyası dersleri köy okullarından kaldırıldı.

Medrese öğrencile­ri yapılan sınav sonunda başarılı olurlarsa Tanzimat döneminde açılan Darülfünun’un Ulum-ı Âliyye-i Diniyye şubesine gi­rebiliyordu.

Sıhhiye Memurları Mektebi 1912 yılında II. Meşrutiyet Dönemi’nde açılmıştır. Diğer okulların hepsi 1989 öncesi II. Abdülhamit döneminde açılmışlardır.

Sultan II. Abdülhamid döneminde açılan Darühayr-ı Âli ve Birin­ci Dünya Savaşı yıllarında açılan Dârüleytamlar da, korunmaya muhtaç çocuklara mesleki eğitim veren okullardı.

Tanzimat’tan itibaren gerçekleştirilen eğitim reformlarının çoğunda Fransa model alınmıştır ve 1869 yılında yürürlüğe konulan Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile eğitim sistemi bu ülkeninkine göre yapılandırılmıştır.

Sibyan mektebi geleneksel eğitim sisteminden devralınan okullardı ve ilk okul seviyesindeydi. Medrese ise geleneksel Osmanlı eğitim sisteminde dini ağırlıklı eğitim evren okullardı. İdadiler farklı tebaaların bir arada eğitim görmesine olanak sağladığı için Osmanlıcılık ideolojisinin doğrudan yansımalarıdır.

Sıbyan mektepleri geleneksel Osmanlı eğitim sisteminden devralınan ilkokullardı. Bu okullarda ilk köklü reformlar, 1850’lerde gerçekleştirilirdi. Zamanla yeni usulde eğitim veren ilkokullara mekteb-i iptidai veya sadece iptidai adı verilirken, sıbyan mektepleri ismi daha ziyade halkın imkanlarıyla açılmış tam bir örgün eğitim kurumu niteliği kazanmamış; eğitim ve öğretim kalitesi düşük okullar için kullanılmıştır.

Rüştiyeler sıbyan mekteplerinden sonra girilen ve eğitim süresi dört yıl olan ortaokullardı. Erkek ve kızlar için ayrı rüştiyeler vardı. İlk erkek rüştiyesi 1846’da ve ilk kız (inâs) rüştiyesi de 1859’da açılmıştır.

1868 yılında Galatasaray’da açılan Mekteb-i Sultani, bugünkü Galatasaray Lisesi’dir. Kuruluş amacı, devlet ve milletle ilgili konularda ortak duygu ve düşüncelere ve Batı medeniyetinin insanlığın ortak değerleri haline gelen felsefe ve düşünce birikimine sahip bireyler yetiştirmekti.

Rehnümâ-yı Muallimîn, Öğretmenlere Rehber anlamına gelen eserin adıdır. Sırasıyla Darülmuallimîn-i Rüşdi ve Darülmuallimîn-i Sıbyan ortaokul ve ilk okullara öğretmen yetiştirmek için kurulan kurumlardı. Darülfünun ise yüksek öğrenim amaçlı kurulmuş bir kurumdu. Usul-i cedid ise Osmanlıların modern pedagojiye verdiği addır.

Namık Kemal rüştiyeden itibaren okulların karma sisteme geçilmesini savunmuştur. Savfet Paşa Darülfünunun ikinci kez açılmasında rol oynamış, Kemal Efendi ise Abdülaziz döneminde eğitimin modernleşmesinde önemli rol oynamıştır. Ancak soru kökünde anılan eseri yazarak öğretmenlere rehberlik bilgisi sunan aydın Selim Sabit Efendi’dir.

Hendese-i Mülkiye yani sivil mühendislik okulu 1883 yılında II. Abdülhamit tarafından kurulmuştur. Soru kökündeki diğer kurumlar ise II. Meşrutiyet döneminin kurumlarıdır.

1882 yılında kurulan Sanayi-i Nefise (Güzel Sanatlar) dışında seçeneklerde geçen tüm kurumlar II. Meşrutiyet döneminde kurulmuştur. Darülelhan Konservatuar, Darüleytam ise yetim yurdu anlamına gelmektedir. 1914 yılında kurulan Darülbedayi tiyatro eğitimi vermek amacıyla kurulmuştur.

Tanzimat döneminde birkaç kez açılan ancak varlığını sürdüremeyen Darülfünun (Üniversite) Sultan II. Abdülhamid döneminde 1900 yılında yeniden açılmış, 1933 yılında gerçekleşen üniversite reformu sonrasında da yeniden yapılandırılarak İstanbul Üniversitesi adını almıştır.