OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

Osmanlı tarihinde “93 Harbi” olarak da bilinen 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşının mağlubiyetle neticelenmesi, Osmanlı ordusunda yeniden yapılanma ihtiyacını gündeme
getirdi. Savaş sonunda II. Abdülhamit 1878 tarihli Berlin Antlaşmasını kabul etmek durumunda kaldı.

Berlin Kongresi’nin imzalanmasından hemen sonra ilk planda ordunun idaresinde bazı teşkilât değişikliklerine gidildi. Askerî düzenlemelere bakmak üzere kurulan Tensikat-ı Askeriyye Komisyonu’nun 21 Aralık 1879 tarihli raporu doğrultusunda, 93 Harbi’nde yaşanan sevk ve idare problemleri de göz önünde bulundurularak Dâr-ı Şûra-yı Askerî ile Seraskerlik ve ordu merkezlerinde yer alan ordu meclisleri ve ordu muhasebecilikleri kaldırıldı.

II. Meşrutiyet Dönemi olarak bilinen 1908-1918 arası sürecin ilk aşamasını oluşturan 1909-1913 yılları arası, İttihat ve Terakki’nin askerî kanadının başını çeken Enver Bey’in sahne gerisinden yönettiği köklü askerî düzenlemelere tanıklık etti. Bu düzenlemelerin görünürdeki amacı, II. Abdülhamid’in ihmal etti¤i ve iyi yönetmediği iddia edilen orduyu daha etkin hale getirmekti.

Düzenli ordunun kurulduğu 1826’dan beri kısa bir süre dışında, hep Seraskerlik (Bâb-› Seraskerî) olarak adlandırılmış olan ordunun bağlı olduğu en üst idare birimi Harbiye Nezareti adını aldı.

Dönemin Kara Harp Okulu olan Mekteb-i Harbiyye’den mezun olmaksızın komuta kademesine getirilmiş olanlara “alaylı”,Harbiye mezunu eğitimli subaylara ise “mektepli” denirdi.

Amerikalı Orville ve Wilbur Wright Kardeşlerin 1903’teki ilk başarılı uçuş denemesinden sonra havacılığın askerî sahada da kullanılması yönünde çalışmalar başlamıştı. Meşrutiyet’in ilânı sonrasında askerî ataşe olarak Fransa’ya gönderilen Fethi (Okyar) Bey, bu ülkede gözlemlediği askerî uçuşları İstanbul’a rapor etti ve bu kabiliyetin Osmanlı ordusuna da kazandırılmasını önerdi.

Dünya hava harp tarihinde ilk bombardıman Trablusgarp Savaşı’nda 1 Kasım 1911’de İtalyan uçaklarınca gerçekleştirilmiştir.

Dünya askerî tarihine Napolyon Bonapart’ın hediye ettiği kolordu düzeni, orduların sefer sırasında tek bir merkez hat üzerinde toplanması ve tek istikamette hareket etmesi yerine, farklı kollardan kanatlara ayrılması prensibini getirmiş; ordulara seferberlik sırasında daha çabuk toplanma, daha hızlı harekat etme, düşman savunmasını farklı yönlerden tehdit edebilme gibi üstünlükler sağlamıştı.

Osmanlı ordusunda Yeniçeri ocağı 15 Haziran 1826'da Sultan II. Mahmud tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Goltz Paşa’ya Osmanlı ordusunda biri Askerî Mektepler Umumî Müfettişliği ve diğeri de Erkân-ı Harbiyye ikinci Reisliği olmak üzere iki resmi görev verildi. İlk el attığı alan subay ve kurmay subay eğitimi oldu.

93 Harbi: Osmanlı-Rus Savaşı’nın bu isimle de anılmasının nedeni, 1877- 78 yıllarının Rumî takvimde 1293 tarihine denk düşmesidir.

Savaşın ardından Osmanlı Devleti’nin geleceğini Rusya’nın eline bırakmak istemeyen Avrupalı büyük devletler Berlin’de bir kongre toplayarak uzun bir antlaşma metni üzerinde uzlaşmaya varmışlardı. Sultan II. Abdülhamid’in kabul etmek zorunda kaldığı 1878 tarihli Berlin Antlaşması, Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü korurken yabancıların ülke idaresine müdahalesine kapı açmıştı.

1886’da çıkarılan kanunla beraber bedel-i şahsî olarak bilinen askere gitmek istemeyen kişilerin yerine başka birini göndermesi uygulaması da kaldırılarak nakdî bedel ödenmesi kuralı getirildi; ancak, nakit bedel ödeyenlerin silahaltına hiç alınmaması şeklindeki eski uygulama terk edildi. Bedel ödeyenler kendilerine en yakın askerî birlikte beş ay eğitim göreceklerdi. İsmi beş yıl boyunca kurada çıkmayanların doğrudan redif sınıfına aktarılması uygulaması da yine bu düzenlemeyle son buldu.

13 Nisan 1909’da çıkan ve Rumî takvimdeki karşılığıyla “31 Mart Vakası” olarak bilinen II. Abdülhamid taraftarı askerî ayaklanma, padişahın tahtan indirilmesiyle neticelendi.

Düzenli ordunun kurulduğu 1826’dan beri kısa bir süre dışında, hep Seraskerlik (Bâb-ı Seraskerî) olarak adlandırılmış olan ordunun bağlı olduğu en üst idare birimi Harbiye Nezareti adını aldı.

Mektepli ve Alaylı: Osmanlı ordusunda subay olabilmek için olmazsa olmaz şart, Harp Okulu mezunu olmak değildi. Kıdem, tecrübe, becerinin yanı sıra komutanların ya da padişahın güvenini kazanmak gibi kriterlerle sıradan bir onbaşı veya çavuş yükselerek paşalığa kadar çıkabilirdi. Geniş bir coğrafyaya yayılan ve çok sayıda birliği bulunan Osmanlı ordusunun subay ve komutan ihtiyacı çoktu. Mekteb-i Harbiyye’nin senelik mezun sayısı bu boş kadroları doldurmaya yetmiyordu. Bugünkü şekilde bir astsubaylık kurumu da yoktu. Dönemin Kara Harp Okulu olan Mekteb-i Harbiyye’den mezun olmaksızın komuta kademesine getirilmiş olanlara “alaylı”, Harbiye mezunu eğitimli subaylara ise “mektepli” denirdi.

Meşrutiyet döneminin siyasi ve askerî tarihinde, Ekim-Aralık 1912 tarihleri arasında cereyan eden Balkan Savaşı ve bu savaşta Osmanlı ordusunun uğradığı ağır mağlubiyet bir dönüm noktası olur.

Birinci Dünya Savaşı’nın son iki yılında Osmanlı Genelkurmay Başkanlığı makamına Alman General von Seeckt oturdu. Savaş boyunca Osmanlı Deniz Kuvvetleri komutanlığı da sırasıyla Amiral Souchon Paşa, Amiral von Reuber ve Amiral Paschwitz Paşa’nın uhdesindeydi. Dört senelik savaş boyunca Osmanlı ordusunda 23’ü general ve 10’u amiral olmak üzere 130; donanmasında 60 ve toplamda da 190 Alman subay komutanlık yaptı. Buna sağlık hizmetleri gibi muharip olmayan sınıflardakiler de eklenince sayı 800’ü bulmaktaydı.

Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girmesinden birkaç ay önce parlamentonun onayı alınmadan yürürlüğe sokulan Askerî Yükümlülükler Kanunu, Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinin zorunlu askerlik uygulamasının da temelini oluşturur. Her ne kadar 1927’de çıkarılan 1111 sayılı kanunla yürürlükten kalkmış gibi gözükse de, 1914 tarihli son Osmanlı askerlik kanununun getirdiği “topyekûn seferberlik” anlayışı varlığını korudu. Her an bir savaş çıkabileceği düşüncesiyle askerlik yaşına gelmiş erkek nüfusu barış zamanında da silahaltında tutmaya çalışmak bunun bir göstergesidir. Topyekûn seferberlik, ülkenin sivil ve askerî bütün potansiyelini çıkacak bir savaşta ordu ihtiyaçları için seferber etmeyi öngörür. 1914 Askerî Yükümlülükler Kanunu, bunun insan kaynakları kısmını düzenlemeye çalıştı. Birinci Dünya Savaşı boyunca toplam 2.873.000 kişi askere alınmış ve senelik ordu mevcudu da 800.000’i bulmuştu. Bununla beraber, zorla askere alınanlar içinde çeşitli sebeplerle firar edenlerin sayısı da oldukça yüksekti.

1914’te Yeşilköy’de bir Bahriye Tayyare Mektebi (Deniz Kuvvetleri Uçuş Okulu) açıldı. Hava kuvvetleri, Müstahkem Mevkiler Kıtaları Müfettişliği emrinden alınarak “Teşkilât-ı Havaiyye Müfettişliği” (Hava Teşkilâtı Müfettişliği) adıyla Haberleşme ve Ulaştırma Şubesi’ne bağlandı. Osmanlı hava sahasının ne şekilde kullanılacağı ve seyahatlerin nasıl yapılacağına dair bir kanun çıkarıldı.