OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

23 Aralık 1876’da yürürlüğe giren Kanun-i Esasi’nin ön gördüğü parlamento
veya o zamanki adıyla Meclis-i Umumi, birisi halkın seçtiği temsilcilerin oluşturduğu Meclis-i Mebusan ve diğeri de üyelerini padişahın seçtiği Meclis-i Âyan’dan oluşan iki kanatlı bir meclisti. Anayasa’ya göre bu iki meclisin aynı anda açık olması gerekiyordu; yani birisi kapalıyken diğeri açık olamazdı. Anayasa, 50.000 erkek nüfus için bir mebus (milletvekili) seçilmesini, seçimlerin dört yılda bir yapılmasını, seçim kanunu çıkarılmasını, milletvekillerinin 30 yaşını geçmemiş, medeni haklara sahip, Türkçe bilen ve yabancı devlet imtiyazı olmayan Osmanlı uyruklulardan seçilip bütün ülkeyi temsil etmesini öngörmekteydi.

Meclis-i Mebusan başkanlığına Ahmed Vefik Paşa’nın getirildi.

Ayan Meclisi üyelerinin devlete yaptığı hizmetlerle ön plana çıkmış, kırk yaşını doldurmuş ve hükümet üyeliği yapmış güvenilir kişilerle, elçi, vali, patrik, haham ve üst düzey görevliler arasından padişah tarafından seçilirdi. Üyelik belli bir süre için değil, ömür boyuydu; kişi başka bir göreve atansa bile üyeliği sürer; ancak, üyenin kendi isteğiyle başka bir görev istemesi durumunda üyelik düşerdi.

İttihat ve Terakki Cemiyeti’yle Ahrar Fırkası’nın katıldığı 1908 seçimlerini
İttihatçılar ezici bir çoğunlukla kazandı

Tahta çıkan padişahın, kanunlarla Anayasa hükümlerine uyacağına ve vatana ve
millete sadık kalacağına dair Meclis-i Umumi’de yemin etmesi, hükümet üyelerinin sadrazam tarafından belirlenip padişahın onayıyla atanması, ayrıca, nazırların, hükümetin genel siyasetinden ortaklaşa ve kendi nezaretlerinin faaliyet alanına giren konulardan da bireysel olarak parlamentoya karşı sorumlu olması kararlaştırıldı. Padişahın meclisi feshetme yetkisi sınırlandırılarak Meclis-i Âyân’ın onayını alma şartı getirildi.

1909’da 1876 Anayasası’nın 27. maddesi değiştirilerek sadrazama harbiye nazırıyla şeyhülislâm dışındaki hükümet üyelerini seçme yetkisi verildi; ayrıca, kolektif sorumluluk alan ve yapılan icraatlarla hükümet programından üyelerin tamamını sorumlu tutan bir hükümet yapısı getirildi. Artık hükümetin genel siyasetinden hep birlikte Meclis-i Mebusan’a karşı sorumlu olan nazırların ayrıca kendi görev alanlarıyla ilgili yetkileri de arttırıldı; yetkisi dahilindeki işleri kendi iradesiyle gerçekleştirebilirdi.

II. Meşrutiyet, 23 Temmuz 1908’de  ilân edilerek Anayasa’nın yeniden
yürürlüğe konulacağı ve parlamentonun açılacağı kamuoyuna duyurulmuştu.

Padişahın 1890’lardan itibaren dizginleri ele aldığı ve Bâbıâli’yi yavaş yavaş devreden çıkardığıdır. Sarayın bürokratik yapı ve personel açılarından gelişimi de bu tarihi destekler. Daha açık bir ifadeyle, bu önemden sonra saraydaki personel sayısı ve burada oluşturulan birim ve komisyonlar çoğalmaya başlamıştı. Bir örnek vermek gerekirse, Abdülhamid sisteminin en önemli unsuru olan Mabeyin Başkitabeti’nin kâtip sayısı 1831’deki kuruluşundan Sultan V. Murad’ın iktidarının sonuna kadar 3 ilâ 6 kişi arasında değişirken, II. Abdülhamid’in iktidarıyla birlikte sayıda gözle görülür bir artış oldu. Kâtip sayısı 1878’de 10’a, 1890’da 19’a, 1894’te 24’e ve 1896’da ise 28’e yükseldi. II. Abdülhamid, çoğu sarayda olmak üzere, kurdurduğu bazı komisyonlar vasıtasıyla bürokrasiyi ve hükümeti kontrol ve baskı altında tutup yönlendirmişti.

Şûra-yı Devletin kuruluş amacı, kanun ve tüzük tasarılarını hazırlamak, mahkeme veya meclislerin verdiği kararların temyizinde adliye ve idare memurları arasında çıkan anlaşmazlıkları çözmek, hükümetle şahıslar arasındaki davalara bakmak, uygulamada karşılaşılan sorunlarda kanun metinlerini yorumlamaktı.

1913’te çıkarılan Sulh Hakimleri Hakkında Kanun-i Muvakkat ile, köy, nahiye
ve kazalarda ortaya çıkan önemsiz davaları görüşmek üzere “sulh hakimliği”
adıyla gezici hakimlikler kuruldu.

İttihatçıların yaptığı önemli düzenlemelerden birisi de Osmanlı medeni hukuku olarak hazırlanan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’de eksik bulunan aile hukuku kısmını 25 Ekim 1917’de çıkardıkları Hukuk-i Aile Kararnamesi’yle tamamlamalarıdır. İslâm, Hıristiyan ve Musevi hukukunu aynı kanun çatısı altında, ancak ayrı ayrı bahisler halinde ele alan bu kararname ile gayrimüslim cemaat mahkemelerinin yargı yetkileri kaldırıldı ve yargılama konusunda birlik sağlandı. Bu kararnamenin, hakim kararıyla bazı durumlarda kadına boşanma hakkı vermesi, çok evliliği sınırlaması ve evlilik için erkeklerde 18 ve kızlarda 17 yaşını bitirme şartı getirmesi, önemli düzenlemelerdi.