OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

23 Aralık 1876’da yürürlüğe giren Kanun-i Esasi’ye (Anayasa) göre 50.000 erkek nüfus için bir mebus seçilmesini, seçimlerin dört yılda bir yapılmasını, seçim kanunu çıkarılmasını, milletvekillerinin 30 yaşını geçmemiş, medeni haklara sahip, Türkçe bilen ve yabancı devlet imtiyazı olmayan Osmanlı uyruklulardan seçilip bütün ülkeyi temsil etmesini öngörmekteydi.

V. Murad’ın tedavisi için gösterdikleri çabaların etkisiz kalması üzerine ihtilalciler Şehzade Abdülhamid’in tahta çıkmasına razı gelmişler, bunun karşılığında, yeni padişahtan Kanun-i Esasi’yi ve Meşrutiyet’i ilan etme sözünü aldılar. İleri gelen aydın, asker, bürokrat ve ulemadan oluşan bir komisyonunun yaptığı çalışmalar neticesinde Kanun-i Esasi hazırlanmış ve 23 Aralık 1876’da yürürlüğe girmiştir.

Anayasa’yı yorumlama gibi önemli bir ayrıcalığa sahip olan Âyan Meclisi, görev alanına giren konularla ilgili kanun çıkarılmasını veya eski yasaların düzeltilmesini isteyebilirdi.

Meclis-i Mebusan ikinci dönemine 13 Aralık 1877 tarihinde başlamış ve savaşın ( 1877 – 1878 Osmanlı – Rus Savaşı, bir diğer deyişle 93 Harbi) ve iç ve dış sorunların gölgesinde çalışmalarını yürütmüştür. Bu dönemde daha sert bir tutum sergileyen Meclis-i Mebusan, hükümet ve saray arasında ortaya çıkan gerilim sonucunda II. Abdülhamid tarafından 13 Şubat 1878’de süresiz olarak tatil edilmiştir.

II. Meşrutiye’in ilan edilmesinin ardından 1909’da 1876 Anayasası’nın 27. Maddesi değiştirilerek sadrazama harbiye nazırıyla şeyhülislam dışındaki hükümet üyelerini seçme yetkisi verilmiştir.

İstinaf Mahkemesi: 1864 Vilâyet Nizamnamesi’yle sancak merkezlerinde kurulmuş olan Temyiz Meclisleriyle vilâyet merkezlerinde kurulan Divanı Temyizler 1879’da istinaf mahkemesi ismini aldı. Bidayet mahkemelerinin verdiği kararları gerek usul ve gerekse deliller yönünden yeniden incelerlerdi. Sancak ve vilâyet merkezlerinde görev yapar ve bir başkan ile dört üyeden oluşurlardı. Ancak, bulundukları yerlerdeki davalara bidayet mahkemesi sıfatıyla bakarlardı.

4 Ağustos 1879 tarihli Mukavelât Muharrirliği Nizamnamesi ile noterlik kurumu oluşturuldu. Nizamnameye göre, noterler, bidayet mahkemelerinde görev yapacak; bu mahkemelerin olmadığı yerlerde ise görevlerini mahkeme kâtipleri üstlenecekti. Daha sonra, 1888’de noterlerin seçilme ve atama şekli belirlendi.

Umur-ı Siyasiyye Müdürlüğü Hariciye Nezareti teşkilatı ile yapılan bir düzenleme ile getirilmiştir. Diplomatik işlerden sorumlu olan ve elçiliklerle ilişkileri yürüten müdürlüktür.

1876 Anayasası’nda oluşturulmasına atıfta bulunulan ve kamu hukukunu korumakla görevli olan savcılık (müddei-i umumilik) kurumu da bu kanunla sistemleştirildi; ayrıca, mübaşir, icra memuru, hâkim ve mahkeme üyelerini denetlemek üzere adliye müfettişlikleri oluşturuldu. Küçük Said Paşa, aynı düzenlemeler kapsamında, yine Fransa’dan adapte ettiği Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye Kanunu ve Usul-i Muhakemat-ı Cezaiyye Kanunuyla yargı¬lama usulünü şekillendirdi ve böylece ceza ve hukuk usulü ayrımı ilk defa Osmanlı hukukuna girmiş oldu.

Osmanlı Devleti’nde avukatlarla (dava vekili) ilgili ilk düzenleme 13 Ocak 1876 tarihlidir. Yayımlanan Mehakim-i Nizamiyye Dava Vekilleri Hakkında Nizamname’ye göre avukatlık için Hukuk Mektebi mezunu olmak ve ruhsat almak gerekiyordu. 1879 tarihli Mehâkim-i Nizamiyye Teşkilât Kanunu ile savcılık (müddei-i umumilik) kurumu da bu kanunla sistemleştirildi; ayrıca, mübaşir, icra memuru, hâkim ve mahkeme üyelerini denetlemek üzere adliye müfettişlikleri oluşturuldu.

Anayasa çalışmaları sırasında Abdülaziz 1876 yılında şüpheli bir şekilde ölmüş yerine V. Murad geçmiştir. Ancak V. Murad’ın ruh sağlığının bozulması üzerine yerine II. Abdülhamit tahta geçmiş ve Kanun-i Esasi’yi ilan edilmiştir.

Osmanlı bürokrasisinde gerek taşra görevlileriyle ve gerekse dış temsilciliklerle yapılan önemli yazışmalar, belli harfler belirli rakamlarla tanımlanarak oluşturulan şifreler aracılığıyla gerçekleştirilirdi.

Babıali, Kanun-i Esasi döneminde hükümete verilen isimdi. Topkapı ve Dolmabahçe sarayları ise II. Abdülhamit dönemi öncesindeki padişahların ikamet ettikleri saraydı. II. Abdülhamit devlet yönetimini Yıldız sarayından gerçekleştirmiştir.

Şurayı devlet, kanun tasarılarının incelemesinin yapıldığı organdı. Meclis-i mebusan’ın görevi ise kanun önerme değil önerilen kanunları kabul etmekti. Ancak kanun tasarıları kabul edildikten sonra Heyet-i Ayan’a gönderilirdi. Yeni kanun önerme veya eskileri değiştirme hakkı hükümete aitti.

Çalışma yeri olarak Ayasofya Camii’nin yanındaki eski Darülfünun binası belirlenen Meclis-i Umumi, 19 Mart 1877’de Dolmabahçe Sarayı’nın muayede salonunda II. Abdülhamid, önde gelen devlet adamları, gayrimüslimlerin dini liderleri ile sefirlerin katıldığı bir törenle açılmıştır.

II. Abdülhamit, Kanun-i Esasi’nin kabul edildiği ve Meclis-i Mebusan’ın ilk çalışmaya başladığı dönemde hüküm süren Osmanlı Padişahı’nın adıdır.
Midhat Paşa, Hüseyin Avni Paşa ise Sultan Abdülaziz’den başlayarak Kanun-i Esasi’nin kabülü ve II. Abdülhamit’in tahta çıkması süreçlerinde aktif rol oynayan devlet adamları olmakla birlikte ilk meclis başkanı olarak görev yapmamıştır. Çerkes Hasan ise V.Murad döneminde hükümet toplantısını basarak kimi devlet adamlarını öldüren kişidir. Meclis-i Mebusan’ın ilk başkanı Ahmet Vefik Paşa’dır.

1908 seçimlerine Ahrar Partisi ve İttihat ve Terakki Cemiyeti olmak üzere iki siyasi parti katılmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti seçimleri ezici bir çoğunlukla kazanmıştır.

Umur-ı Siyasiyye Müdüriyet-i Umumiyyesi diplomatik ilişkilerden birinci derecede sorumlu olan ve elçiliklerle ilişkileri yürüten kurumdu. Eskiden beri var olan ve merkezle taşra bürokrasisi arasında bir köprü vazifesi gören Kapkethüdalıkları 1909’da yapılan bir düzenlemeyle kaldırılmıştır.

Eski rejiminin bütün izlerini devlet kadrolarından silmek isteyen ihtilâlciler, zaman geçirmeksizin bürokraside büyük bir tensikata başladılar ihtilalin ardından başlayan bu çabalar, 31 Mart olayından ve padişahın tahttan indirilmesinden sonra daha da hızlanıp radikalleşti.

II. Abdülhamid döneminde önemli hukuki düzenlemeler yapılmıştır. Noterlik bu dönemde kurulmuş, Anayasa’da zikredilen savcılık bu dönemde sistemleştirilmiştir. Fransız hukukundan yararlanılarak çıkarılan usul kanunlarıyla yargılama usulü şekillendirilmiştir.