OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

Modern anlamda anayasaların temeli Batı’da hak ve özgürlük bildirgeleri olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlamda tarihteki ilk anayasal belge, en eski örneği İngiltere’de 1215’te yayımlanan Magna Carta Libertatum’dur. Bu belgeden sonra da 1688 tarihli Bill of Rights kabul edilmiştir.

1789 yılında Fransa’da meydana gelen ihtilal sonucunda İnsan Hakları Beyannamesi kabul edilmiştir. Bu süreci takiben birçok Avrupa ülkesinde anayasalar ilan edilmiş ve meşruti monarşi dönemi başlamıştır.

İslam tarihindeki ilk yazılı anayasa örneği Medine Anayasasıdır. II. Abdülhamit döneminde kabul edilen belge ise Kanun-i Esasidir. Sened-i ittifak ilk defa padişahın yetkilerini sınırlandırma fikrini dile getirdiği için magna carta’ya benzetilmektedir.

1876 yılında ilân edilen ilk Osmanlı anayasası Kanun-i Esasi, 18. yüzyıl, özellikle de 19. yüzyılda yapılan bir dizi reform ve ıslahat hareketlerinin sonuncusu olarak ortaya çıkmıştır. Bu süreçte ilk anayasal belge 1808 tarihli Sened-i İttifak’tır. Bunu 1839 tarihli Tanzimat ve 1856 tarihli Islahat Fermanları izlemiştir.

Kanun-i esasi tek meclis sistemini benimsememiştir. Yasama organı heyet-i ayan ve heyet-i mebusan olmak üzere iki meclisten oluşmuştur. Ayrıca Kanun-i Esasi üniter devlet yapısını benimsemiştir. Bundan başka seçimlere ilişkin bir düzenleme Kanun-i Esasi’de yer almamıştır.

Kanun-i Esasi’de, seçimlerin yapılma usulüne ilişkin ayrıntı içermemiştir. Bu amaçla, 28 Ekim 1876 tarihinde yedi maddelik geçici bir talimatname hazırlanmıştır. Bundan başka İstanbul ve civarındaki seçimler için ayrı bir “beyanname” yayımlanmıştır. Seçimler yerine “iki dereceli” seçim yöntemi benimsenmiştir. Buna göre önce seçmenler seçilecek ve ardından onlar milletvekillerini seçecekti.

II. Abdülhamit 1876 Kanun-i Esasi’nin kendisine verdiği yetkiye dayanarak 1877 yılında yasama organını süresiz olarak tatil etmiştir. Meclisin yeniden açılması 1908 yılında gerçekleşmiştir. Meclisin açılması ile II. Meşrutiyet dönemi başlamıştır. II. Meşrutiyet dönemi, yakınçağ tarihimizde önemli gelişmelerin yaşanmasına sebep olmuş ve cumhuriyet Türkiyesi’ne önemli bir miras bırakmıştır.

Kanun-i Esasi’nin 113. maddesi padişaha hükümetin emniyetini bozdukları sabit olan kişileri ülke dışına sürme yetkisi vermiştir. Kanun-i Esasi’nin ünlü 113. maddesi II. Abdülhamid’in kendisine muhalifleri sürgün etmek için kullandığı bir araç haline gelmiştir.

Mutlakıyet padişahın yetkilerinin yasalarla sınırlandırılmadığı bir yönetim biçimidir. Heyet-i vükela, Kanun-i Esasi düzeninde bakanlar kurulunun adıdır. Padişahın yetkilerini yasalarla sınırlandırılması meşrutiyettir.

A,B ve C şıklarındaki öncüller, Kanun-i Esasi’nin ilk halinde yer almıştır. Dernek ve toplanma özgürlüğü ise 1909 değişikliğiyle kaldırılmamış, bizzat bu anayasaya eklenmiştir. Padişahın sahip olduğu sürgün yetkisi 1909 değişikliği ile kaldırılmıştır.

18. Yüzyıl’ın başlarında Amerika bir İngiliz sömürgesidir.

1791 Fransız Anayasası ilân edilmiş, bu Anayasa, Rousseau’nun “halkın egemenliği” ve Montesquieu’nun “kuvvetlerin ayrılığı” ilkelerine dayandırılmıştır.

Tanzimat Fermanı Sultan Abdülmecid’in saltanatının başında ilan edilmiştir.

İbrahim Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa ve Ali Süavi “Yeni Osmanlılar” olarak adlandırılan yenilikçi aydın gurubunda olan isimlerdir.

Siyasi mahfillerde ilk tartışılan Kanun-i Esasi’yi isteyen siyasi gurubun başı sayılan Midhat Paşa’nın tasarısı olmuştur. Kanun-i Cedid adı verilen bu teklif 57 madde ve sekiz bölümden oluşmaktadır.

Kanun-i Esasi’nin geneline bakıldığında metnin şekil bakımından çağdaşı diğer anayasalara yaklaştığı görülebilir. Özellikle 1831 tarihli Belçika ve 1850 tarihli otoriter Prusya anayasalarından etkilendiği kabul edilir. Kanun-i Esasi içerik olarak Osmanlı Devleti’nin kendi şartlarından doğan bir anayasa olduğu kabul edilmektedir.

Padişah, hilâfetin ilk defa bir iç hukuk düzenlemesinde yer almasıyla hem dünyevî ve hem de dinî lider olmuştur. Padişah, Kanun-i Esasi’yi askıya aldığı dönemde bile, dünya Müslümanlarının lideri olma vasfını kendisinde korumuş ve bu yönde İslamcılık olarak bilinen bir politika da izlemiştir.

Kanun-i Esasi, her 50 bin erkeğe bir milletvekili seçme zorunluluğunu getirmekle birlikte, seçimlerin nasıl yapılacağına dair detaylar vermez; sadece seçimlerin çıkarılacak özel bir kanunla yapılacağını belirtir.

II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yıllarında Sırbistan, Mısır, Tunus, Lübnan ve Karadağ gibi bölgeler özerk eyaletler arasında yer alıyordu. Bu özerkliklerinden dolayı da aı geçen bölgeler 1877’de yapılan seçimlerde Osmanlı başkenti İstanbul’a temsilci göndermemişler ve bu durum padişah II. Abdülhamid’i ciddi bir şekilde etkilemiştir.

Kanun-i Esasi’nin hükümlerini hiçe sayarak özellikle farklı ırk ve dinin temsilcilerinin ayrılıkçı tutumları ve bazı milletvekillerinin ağır suçlayıcı ifadeleri üzerine II. Abdülhamid 13 Şubat 1877’de Kanun-i Esasi’nin kendisine verdiği yetkiye dayanarak meclisi süresiz tatil etmiştir.