OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918)

Hicret’ten sonra Medine toplumunu oluşturan Müslim ve gayrimüslim grupları bir şehir devleti halinde teşkilâtlandırdı ve bu teşkilatın ilişkilerini, idari ve adli yapılarını, bireylerin sahip oldukları din ve vicdan hürriyetini belirli esaslara bağladı. Bu metin, şekil açısından bugünkü anayasalardan hayli farklı olsa da maddi açıdan bir anayasa özelliği taşır.

Söz konusu nitelikleri taşıyan filozof ve siyaset adamı  John Locke'dir.

Monarşinin sınırlarını belirleyen ilk belge Magna Carta Libertatum’dur.

Islahat Fermanı ile kanun önünde ve haklar açısından Müslim- gayrimüslim eşitliği sağlandı; gayrimüslimlerin askerlik dahil devlet hizmetinde istihdamına imkân tanındı. Ancak bu gelişmeler Osmanlı’daki farklı unsurların bağımsızlık taleplerini arttırdı ve beklenen faydayı sağlamadı.

Sened-i İttifak – II.Mahmut, Tanzimat ve Islahat Fermanı – Abdülmecit , Kanun-i Esasi – II. Abdülhamit dönemi olaylarıdır.

Anayasa taslakları; Midhat Paşa’nın Anayasa Teklifi , Süleyman Paşa’nın “Kanun-i Esasi Müsveddesi , Said Paşa’nın Tasarısı, Cemiyet-i Mahsusa’nın Çalışmaları

Kanun-i Esasi’nin en çok tartışılan maddesi; padişaha “hükümetin emniyetini bozdukları sabit olan kişileri ülke dışına sürme” hakkını vermesidir. Bu maddeye dayanarak II. Abdülhamit ilk olarak Midhat Paşa’yı sürgüne göndermiştir.

21 Ağustos 1909’da Kanun-i Esasi’de yapılan değişiklikler; Getirilen en önemli yeniliklerden biri padişahın Meclis-i Umumî’de (Parlamento) anayasaya bağlılık yemini etmesiydi. Hükümetin hükümdara değil, Meclis-i Mebusan’a karşı sorumlu olması ve güvenoyu alma mecburiyetinde bulunması, birinci ve ikinci başkanlarını meclisin seçmesi, padişaha haklarını Meclis-i Vükelâ aracılığıyla kullanma mecburiyetinin getirilmesi diğer önemli değişikliklerdi. Ayrıca başka devletlerle antlaşmalar yapma konusunda meclisin yetkileri arttırıldı; parlamentonun (Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Âyan) kendiliğinden toplanabilmesine imkân tanındı. Şûra-yı Devlet’in devre dışı bırakılarak kanun tekliflerinin doğrudan vekiller tarafından yapılması, padişahın yasaları mutlak veto yetkisinin sınırlandırılması, meclise iade ettiği kanunun üçte iki çoğunlukla yeniden geri gönderilmesi durumunda onaylama zorunda olması, bu ilk değişikliklerde kabul edildi.

Birinci meclisin kapatılmasından sonra II.Abdülhamit döneminde yapılan reformlar;Mülkiye Mektebi’nin programları yeniden düzenlendi, Adli ve hukuki reformlar yapıldı. Ulaşım ve iletişim alanında gelişmeler sağlandı, Pek çok gazete, dergi yayın hayatına başladı ve kitaplar basıldı.

Kanun-i Esasi’ye göre Padişah, Meclis-i Ayan üyelerini seçerdi.

Magna Carta 1215`te İngiltere`de ortaya çıkmıştır. Tarihte tespit edilebilen ilk yazılı anayasa ise Medine anayasasıdır. John Locke 1632-1704 tarihleri arasında yaşamış İngiliz filozof ve siyaset adamıdır. Magna Carta Libertatum Hak ve Özgürlük Bildirgesi olarak ortaya çıkmıştır.

1789’da yayımlanan İnsan Hakları Beyannamesi’yle geleneksel yasalardan vazgeçildi ve kralın uymak zorunda olduğu 1791 Fransız Anayasası ilân edildi. Anayasa, Rousseau’nun “halkın egemenliği” ve Montesquieu’nun “kuvvetlerin ayrılığı” ilkelerine dayandırıldı. Ardından radikal kararlar alınarak 1793’te kral ve kraliçe idam edildi.

Osmanlı Devleti’nde özellikle 19.yüzyılda gerçekleştirilen reform, tanzimat hareketleri padişah ve merkezi yönetimin otoritesini sağlamlaştırırken aynı zamanda Osmanlı toplumunda daha eşit ve özgür bir yurttaşın yetiştirilmesine yönelik birtakım uygulamaları da beraberinde getirmiştir. Bu sebeple, Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, Kanun-ı Esasi, Sened-i İttifak, merkezi otoritenin güçlenmesini sağlamıştır, diyebiliriz.

Kanun-i Esasi’ye gidişte ikinci aşama hiç şüphesiz II. Mahmud’un çeşitli alanlarda gerçekleştirdiği reformlarla Sultan Abdülmecid’in saltanatının başında ilân ettiği Tanzimat Fermanı gelir.. Tanzimat Fermanı, Sultan Abdülmecid döneminde ilan edilmiş, fermanda kişisel hak ve dokunulmazlıklara yer verilmiş, tanzimatla birlikte yeni bir bürokrat aydın tipi ortaya çıkmıştır. Yeniçeri Ocağı 1826’da Vaka-ı Hayriyye ile daha önceden ortadan kaldırılmıştı.

Islahat Fermanı’nın ilânı siyasi, hukuki ve idari bazı sonuçlar doğurdu. Kanun önünde ve haklar açısından Müslim gayrimüslim eşitliği sağlandı; gayrimüslimlerin askerlik dahil devlet hizmetinde istihdamına imkân tanındı.

Milletvekili olmayı oldukça zor şartlara bağlayan tasarı üç yılda bir seçim yapılması zorunluluğunu getiriyordu. Hükümetin atayacağı milletvekilleri her yıl yenilenebilirdi.

Said Paşa’nın ilgili tasarısı, 1814, 1830 ve 1875 Fransız anayasalarının hızlı bir adaptasyonu idi. Oldukça kapsamlı ve sistemli bir tasarı olarak ses getirmiş ve Midhad Paşa’nın tasarısı kadar hem sarayda hem de ilgili kurullarda tartışılmıştır.

18. maddeyle, Osmanlı vatandaşlarının devlet memuru olabilmeleri için “devletin lisan-i resmîsi” olan Türkçe’yi bilmeleri şart koşulur; böylece, Türkçe, resmi lisan vurgusuyla tarihte ilk defa hukukî bir belge ile koruma altına alınır.

23 Aralık 1876 tarihinde Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası Kanun-i Esasi ilan edilerek Meşrutiyet dönemi başlamıştır. Böylece hem Osmanlı devleti resmen bir anayasaya kavuşmuş hem de tek kişilik yönetim yerine padişahın yanında meclisin de görev yaptığı bir yönetime geçmiştir. bu dönemde iki tip meclis vardır: 1. Meclis-i Mebusan, 2. Meclis-i Ayan. Meşrutiyetle birlikte sınırlı da olsa halk iradesinin söz sahibi olduğu söylenebilir ki meclis-i mebusan bunun somut örneğidir.

Anayasa diğer alanlardaki sorunlarını yargı alanındaki güvenceleriyle adeta gidermiş gibiydi; zira, mahkemelerin dokunulmazlığı ve hakimlerin azledilememesi önemli anayasal güvencelerdi. Osmanlı vatandaşlarının kanun önünde eşitliği, din, mezhep ve düşünce özgürlüğü bir imparatorluk için oldukça ileri düzeydeydi. Dini pratikleri uygulama konusunda hiçbir engel yoktu. Fakat basın özgürlüğünün kanunla sınırlandırılmış ve “matbuatın kanun dairesinde serbest” olduğu hükmü uygulanmıştır. Bundan dolayı Osmanlı İmparatorluğu’nda kamuoyu oluşması zaman almıştır. Daha sonraki istibdat döneminde de basına sıkı bir sansür uygulanmış bu süreç II. Meşrutiyet’in ilanına kadar devam etmiştir.