Eğitim Sistemi ve Eğitimde Yapılan Reformlar

1904’te III. Cumhuriyet’in Başbakanı Jules Ferry Fransa ulusal eğitim sistemini ilköğretimden yükseköğretime kadar tamamen sekülerleştirdi; dini tarikat ve cemaatlere ait okulları kapattı ve Cumhuriyet rejimine muhalif yönetici ve öğretmenleri eğitim sisteminin dışına itti. 

Tanzimat’tan itibaren yaptığı eğitim reformlarının çoğunda Fransa’yı model alan ve 1869 yılında yürürlüğe koyulan Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile eğitim sistemini bu ülkeninkine göre yapılandıran Osmanlı Devleti, geleneksel olanla moderni bir arada yaşatma konusunda Anglosakson ülkelere paralel bir yol izledi.  

Modern pedagoji Osmanlılarda “usul-i cedid” olarak adlandırılmıştır. 

Tarihçi geleneğin paradigmasına göre, sanayileşme, şehirleşme ve bunlara paralel olarak eğitimin yaygınlaşması, modernleşmeyi de beraberinde getirmişti. Sanayileşme ve kentleşme birbirini tetiklemenin yanı sıra eğitimde yeni gelişmelere de zemin hazırlamıştı. Endüstrinin ihtiyaç duyduğu işgücünü temin etmek amacıyla “kitle eğitimi” anlayışı, bu dönüşüm sırasında ortaya çıktı. 

Sanayileşme ve kentleşme eğitim/öğretim programlarında önemli değişimlere kapı araladı. Mesela Amerika Birleşik Devletleri, kentleşmenin doğurduğu sorunlarla başa çıkabilecek vatandaşlar yetiştirmek üzere sosyal bilgiler dersini oluşturdu.  

Eğitim aracılığıyla ülkesinde güçlü bir dil ve kültür birliği oluşturan Fransa, başarılı bir ulus devlet eğitim politikası izlemişti.  

Osmanlı Devleti’nin bir Osmanlı milleti oluşturma projesinde eğitim stratejik bir rol oynayamadı. Öte taraftan Batıdaki süreçlerin hiçbirini yaşamayan, dolayısıyla modernleşmenin altyapısı oluşmayan ülkelerde bu nitelikteki büyük değişimler, halkın talebiyle değil, yönetenlerin öngörü ve vizyonlarına uygun olarak devlet eliyle ve kimi zaman halka rağmen yapılmıştı. II. Mahmud’un yaptığı reformlar bu türdendi.  

Birincisi medrese adı verilen farklı kademelerdeki okullardan oluşan geleneksel Osmanlı eğitim kurumları; ikincisi ise, mektep adı verilen sivil ve modern okullar olup bunlar Avrupa ülkelerinde olduğu gibi üç kademeli bir sistemden oluşmaktaydı.  

Sıbyan Mektepleri, rüştiyeler, idadiler, sultaniler, darülfünun, darülmuallimîn ve darülmuallimat, pedagojik yenileşme, eğitim, devlet ve ideoloji olarak sınıflandırılır.  

Sıbyan mektepleri geleneksel Osmanlı eğitim sisteminden devralınan ilkokullardı. Bu okullarda ilk köklü reformlar, 1850’lerde gerçekleştirildi. 

Dört yıllık ilköğrenimi zorunlu hale getiren Maarif-i Umumiyye Nizamnamesine göre, kızların 6-10 ve erkeklerin de 7-11 yaşları arasında mektebe gitmeleri zorunluydu.  

Erkek rüştiyelerinin mezunları genellikle devlet memuru olarak istihdam edildiği için askeri okullara öğrenci hazırlamak üzere 1875’ten itibaren İstanbul’da ve başka illerde askeri rüştiyeler açıldı. Bunların açılmasından sonra sivil olanlara mülki rüştiye adı verildi.  

Öğretim süresi rüştiyeden sonra üç yıl olan idadilerde farklı dinlere mensup tebaanın çocukları bir arada öğrenim görecek ve masrafları Vilâyet Maarif İdaresi Sandığı tarafından karşılanacaktı. Bu, Tanzimat döneminde yükselen Osmanlıcılık ideolojisinin eğitime yansımasıydı. Ortaöğretimin ikinci kademesi seviyesindeki ilk idadi 1874 yılında İstanbul’da açıldı ve bu okullar asıl gelişimini II. Abdülhamid döneminde gösterdi. 

Tanzimat dönemi, usûl-i cedid hareketine paralel olarak ilk pedagogların yetişmesine ve eğitim yayınlarının yapılmasına da zemin hazırladı. Yetişen pedagogların en ünlüsü Selim Sabit Efendi’dir. 1848’de açılan Darülmuallimîn-i Rüfldi’nin ilk mezunlarından olan ve Paris’teki Mekteb-i Osmanî'de de öğretmenlik yapan Selim Sabit Efendi, Rehnümâ-yı Muallimîn (Öğretmenlere Rehber) adlı eserinde öğretmenlere etkili öğretim ilke ve yöntemlerini tanıttı. 

İslâmcılık siyasetinin eğitime yansımaları arasında en önemlisi Müslüman aşiret reislerinin çocuklarından bürokrat ve subay yetiştirmek üzere İstanbul’da bir Aşiret Mektebi’nin açılmasıdır. İlk ve orta öğretim kurumlarında din derslerinin sayısının arttırılması da İslâmcı yönelimin eğitime yansıması olarak görülebilir.  

1908 Jön Türk İhtilâli sonrasında büyük bir canlılık kazanan fikir hayatı eğitimi de etkiledi; ilk ciddi eğitim dergileri bu dönemde yayımlandı ve eğitim sorunları gazete ve dergilerde tartışıldı. 1913’ten itibaren Türkçülük düşüncesi, okullarda yaygın olarak “örtük program” işlevi gördü. Balkan devletlerinin kuruluş ve yükselişinde öğretmenlerin oynadıkları rol göz önünde bulundurularak öğretmenlere birer kurtarıcı gözüyle bakılmaya başlandı; eğitimde niceliğin yerine niteliğin arttırılması fikri öne çıktı. Eğitime yaptığı katkılardan dolayı Türk Fröbel’i olarak da adlandırılan Satı Bey’in 1909’da Darülmuallimîn’deki öğrencileri seviye sınavından geçirip dörtte üçünü ihraç etmesi bu yönelimin ürünüdür. Bu dönemde, İstanbul’daki kız ve erkek öğretmen okulları yüksekokul seviyesine çıkarıldı ve lise öğretmeni yetiştirme Darülfünun’la bütünleşmiş olarak yürütüldü; ayrıca, anaokulu öğretmenliği okulu açıldı. Kızların eğitimi alanında yeni bir hamle daha yapılarak ilk kız lise ve üniversitesi açıldı; ayrıca, medreselerde ilk defa kapsamlı bir reform programı uygulandı. 

Üç yıllık iptidailerde okutulması öngörülen dersler şunlardı: Elifbâ, Kur’an, Tecvit, İlmihâl, Ahlâk, Sarf-ı Osmani, İmlâ, Kıraat, Tarih-i Osmani, Muhtasar Coğrafya-yı Osmani, Hesap ve Hüsn-i Hat.  

II. Abdülhamid döneminde, genel orta öğretim alanında sayısal ve nitelik yönünden kayda değer gelişmeler yaşandı ve idadiler, özellikle 1882-1890 yılları arasında taşrada da yaygınlaştı. Bunların öğrenim süresi, vilâyet merkezlerinde rüştiye ile birlikte yedi, sancak merkezlerinde ise rüştiye ile birlikte beş yıldı. 

1911’de ilk kız idadisi açıldı ve 1913’te İstanbul İnas (Kız) Sultanisi adını aldı. Bu okul, Türkiye’de açılan ilk kız lisesidir.  

1933 yılında yapılan radikal bir reformla İstanbul Üniversitesi adını almıştır. 

İlk kız lisesinin açılışından birkaç yıl sonra İnâs Darülfünunu adıyla bir kız üniversitesinin açılmasıdır.