İdari Reformlar, Yıldız Bürokrasisi ve Bâbıâli

1876 yılı tahtın üç padişah arasında el değiştirdiği buhranlı bir senedir. 

23 Aralık 1876’da yürürlüğe giren Kanun-i Esasi’nin ön gördüğü parlamento veya o zamanki adıyla Meclis-i Umumi, birisi halkın seçtiği temsilcilerin oluşturduğu Meclis-i Mebusan ve diğeri de üyelerini padişahın seçtiği Meclis-i Âyan’dan oluşan iki kanatlı bir meclisti. 

29 Ekim 1876 tarihli geçici seçim talimatına göre Meclis-i Mebusan’ın 80’i Müslim ve 50’si Gayrimüslim olmak üzere toplam 130 üyesi olacaktı.  

1877’de Meclis-i Mebusan başkanlığına Ahmed Vefik Paşa getirildi.  

Meclis-i Mebusan’ın esas görevi kanun yapmak ve yıllık bütçeyi inceleyip kabul etmekti.  

II. Abdülhamid, hem iktidarda olduğu dönemlerde hem de sonraki devirlerde, devleti Yıldız Sarayı’nda oluşturduğu bir ekiple yönettiği ve Sultan Abdülmecid döneminden itibaren Mustafa Reşit Paşa, Mehmed Emin Âli Paşa, Keçecizade Fuad Paşa ve Midhat Paşa tarafından devlet işlerinin merkezi haline getirilen Bâbıâli’yi devreden çıkardığı konularında eleştirilmiştir.  

II. Abdülhamid'in Bâbıâli’yi devreden çıkarıp iktidarı sarayda toplama siyasetinin Küçük Said Paşa’nın fikri olduğu ve padişahı onun yönlendirdiği yönünde iddialar vardır.  

II. Abdülhamid sisteminin en önemli unsuru olan Mabeyin Başkitabeti’nin kâtip sayısı 1831’deki kuruluşundan Sultan V. Murad’ın iktidarının sonuna kadar 3 ilâ 6 kişi arasında değişirken, II. Abdülhamid’in iktidarıyla birlikte sayıda gözle görülür bir artış oldu. Kâtip sayısı 1878’de 10’a, 1890’da 19’a, 1894’te 24’e ve 1896’da ise 28’e yükseldi.  

II. Abdülhamid, çoğu sarayda olmak üzere, kurdurduğu bazı komisyonlar vasıtasıyla bürokrasiyi ve hükümeti kontrol ve baskı altında tutup yönlendirmişti. Görevi kaybedilen topraklardan gelen göçmenlerin sıkıntılarıyla ilgilenmek ve onları uygun yerlere yerleştirmek olan Muhacirin-i İslâmiyye Komisyon-ı Âlisi; Hicaz Demiryolu’yla ilgili çalışma, planlama ve yardım toplama faaliyetlerini yürüten Hicaz Demiryolu Komisyon-ı Âlisi; mali konularla ilgili düzenlemeler yapan Maliye Komisyon-ı Âlisi; memurların atama, terfi ve sicil sistemini merkezi bir şekilde planlayan Memurin-i Mülkiyye Komisyonu bunların önemlilerindendi.  

Padişah, onaylanmak üzere kendisine sunulan dosyaların bir kısmını güvendiği, uzmanlarına ve görüşlerine önem verdiği şahıslara inceletir ve karar verirken onların görüşlerinden yararlanırdı. Küçük Said Paşa, Şakir Paşa ve Derviş Paşa, güvendiği ve sürekli fikirlerine başvurduğu kişilerdi.  

Sandalyesiz Nazır: Meclis-i Vükelâ, yani modern Osmanlı hükümeti zamana ve duruma göre değişmekle beraber, sadrazam/başvekil, şeyhülislâm, serasker, Meclis-i Vâlâ/Meclis-i Tanzimat/Şüra-yı Devlet başkanı, maliye, ticaret, hariciye, darphane nazırları gibi görev alanları belirli icracı devlet adamlarından oluşurdu.  

2 Aralık 1882’de Ahmed Vefik Paşa’nın yerine getirilen Mehmed Said Paşa’dan itibaren sadaret ünvanı kullanıldı. 

II. Meşrutiyet’in ilân edilmesinin ardından 1909’da 1876 Anayasası’nın 27. maddesi değiştirilerek sadrazama harbiye nazırıyla şeyhülislâm dışındaki hükümet üyelerini seçme yetkisi verildi; ayrıca, kolektif sorumluluk alan ve yapılan icraatlarla hükümet programından üyelerin tamamını sorumlu tutan bir hükümet yapısı getirildi.  

1908’den 1922’ye, yani Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar yaklaşık on dört sene içerisinde 23 hükümet değişti.  

Küçük Said Paşa atanır atanmaz hemen nezaretin teşkilat yapısını düzenledi. Onun döneminde hazırlanan ve nezaretin görevleriyle teşkilat yapısını ortaya koyan Adliye ve Mezahip Nezareti’nin ve Devair-i Merbutesinin Vezaifi Nizamnamesi 2 Haziran 1879 tarihli iradeyle onaylandı. Böylece o döneme kadar Hariciye Nezareti’ne bağlı olarak görev yapan Mezahip Dairesi de yeni nezarete bağlandı.  

Nizamnameye göre, noterler, bidayet mahkemelerinde görev yapacak; bu mahkemelerin olmadığı yerlerde ise görevlerini mahkeme kâtipleri üstlenecekti  

İstanbul’da ilk baro (Dava Vekilleri Cemiyeti) 14 Temmuz 1880’de kurulabildi.  

Küçük Said Paşa, aynı düzenlemeler kapsamında,  Fransa’dan adapte ettiği Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye Kanunu ve Usul-i Muhakemat-ı Cezaiyye Kanunuyla yargılama usulünü şekillendirdi ve böylece ceza ve hukuk usulü ayrımı ilk defa Osmanlı hukukuna girmiş oldu. 

31 Mart hadisesinin patlak vermesi ve Hareket Ordusu’nun İstanbul’a doğru yaklaşması üzerine Meclis-i Âyân ile Meclis-i Mebusan üyelerinin bir kısmı Yeşilköy’de toplanıp bu büyük krizi değerlendirdi. Ertesi gün, 27 Nisan 1909’da meclis binasında Meclis-i Umumi-i Milli adıyla ve Küçük Said Pafla’nın başkanlığında toplanan milletvekilleriyle âyanlar, II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesini kararlaştırdı.  

Tensikat Kanunu’nun eksikliklerini gidermek, mağdurların maddi sorunlarına çözüm bulmak ve her şeyden önce de Meclis-i Mebusan’ın tensikat işlerine karışmasını önlemek amacıyla Zeyl-i Tensikat Kanunu adıyla ek bir kanun çıkarıldı.  

Kapıkethüdası: Osmanlı taşrasında görev yapan beylerbeyi, sancakbeyi ve valilerin, İstanbul’da, hükümet nezdindeki işlerini takip etmeye yetkili kişiler için kullanılan bir tabirdi. Bunlar genelde merkezi hükümet birimlerinde çalışan güvenilir memurlar arasından seçilirdi.  

Berlin, Paris, Petersburg, Roma, Tahran, Londra, Washington ve Viyana’nın büyükelçilik; Atina, Stokholm, Brüksel, Bükreş, Belgrad, Sofya, Madrid ve Lahey’in ise, ortaelçilikle idare edilmesi kararlaştırıldı.