Meşrutiyet’in İlânı ve Kanun-i Esasi

Amerika ile İngilizlerin yolunu ayıran "Bağımsızlık Bildirgesi" 4 Temmuz 1776’da ilân edilmiştir. 

Montesquieu (1689-1775): Fransız siyaset felsefecisi ve hukukçu. Aristokrat bir aileden gelir. Avrupa’nın siyasi ve sosyal kurumlarını inceledikten sonra 1748’de yayımladığı ünlü eseri "Kanunların Ruhu’nda" parlamenter liberalizmi ve kuvvetler ayrılığını savunur. 

Fransız Anayasası, Rousseau’nun “halkın egemenliği” ve Montesquieu’nun “kuvvetlerin ayrılığı” ilkelerine dayandırılmıştır.

İlk Osmanlı anayasası Kanun-i Esasi 1876 yılında ilan edilmiştir.  

Mahmud yeniçeriliği kaldırmakla, siyaset üzerinde etkili olan askeri yapıyı değiştirdi, ulemanın etkisini azalttı ve idareye daha fazla toplumsal katılımı sağlayacak kurumsallaşmayı gerçekleştirdi. 

Osmanlı devletinin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi'dir.  

1860’lardan beri faaliyet gösteren ve “Yeni Osmanlılar” denilen yenilikçi aydın grubu, devletin anayasal/parlamenter sisteme geçmesi gerektiğine inanmakta ve bu doğrultuda faaliyet göstermekteydi. İbrahim Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Süavi gibi aydınlar basın yolu ile; Midhat Paşa, Mehmed Rüşdi Paşa, Damad Mahmud Paşa gibi devlet adamları da bürokrasi içinden anayasal sisteme geçmek için gayret etmekteydiler. 

Doğrudan milletin seçtiği 750 kişilik bir meclis önerisi. 20 yaşını dolduran her erkeğe seçme, 24 yaşını dolduranlara ise seçilme hakkı. Üç yıl mebusluk süresi ve eski mebuslara yeniden seçilebilme hakkı. Şûra-yı Devlet, padişahın danışma meclisi olarak korunacak; üye sayısı 150’yi geçmeyen ve tayinle gelen Âyan Meclisi (Senato) kurulacak. Siyasi suçlar için idam cezası kaldırılacak. Basın hürriyeti ile mülkiyet hakkı kanunla teminat altına alınacak. Yasama yetkisi meclise verilirken, yürütme hükümdara ait olacak.  

Padişahın hukukunu açıklayan yedinci maddeye göre, yürütme organının başı olan padişah, bakanları (nazır) atar ve azleder; makam, rütbe, nişan ve madalya verir; savaş veya barış kararı alır; kara ve deniz kuvvetlerine başkumandanlık ve kanunu icra eder; gerekli gördüğünde meclisi tatile sokar veya seçimlerin yenilenmesi şartıyla feshederdi.  

18.maddeyle, Osmanlı vatandaşlarının devlet memuru olabilmeleri için “devletin lisan-i resmîsi” olan Türkçeyi bilmeleri şart koşulur; böylece, Türkçe, resmi lisan vurgusuyla tarihte ilk defa hukukî bir belge ile koruma altına alınır.  

Padişah, sadrazam ve şeyhülislamı atar ve bakanların belirlenmesi iradesine bağlıdır. Hükümetin teşkili, çalışma yöntemi, meclise karşı sorumlulukları, gerekli hallerde bakanların yargılanmaları, meclisin kapalı olduğu dönemlerde geçici kanun çıkarma yetkisi, bu bölümde yer alır. 

Meclisin esas görevi Meclis-i Mebusan’dan gelen kanun teklifleriyle bütçeyi görüşmekti; ayrıca, kanun tekliflerini Kanun-i Esasi’ye, genel ahlaka, dine ve padişahların haklarına uygun olup olmadıkları açısından inceler; tamamen red veya düzeltme talebiyle meclise geri gönderirdi.

Meşrutiyet: Padişahın yetkilerini yasalarla sınırlandırmak anlamına gelir. Kanun-i Esasi’nin ilanından sonra 1876-1878 yılları arası I. Meşrutiyet Devri olarak anılır. II. Abdülhamid'in Meclisi tatil etmesiyle Kanun-i Esasi de askıya alındı. 1908 yılında Kanun-i Esasi yeniden yürürlüğe girdi. Bu yüzden 1908-1923 yılları arası II. Meşrutiyet Devri olarak adlandırılır. 

Kanun-i Esasi’nin geneline bakıldığında metnin şekil bakımından çağdaşı diğer anayasalara yaklaştığı görülebilir. Özellikle 1831 tarihli Belçika ve 1850 tarihli otoriter Prusya anayasalarından etkilendiği kabul edilir. İçerik olarak Osmanlı Devleti’nin kendi şartlarından doğan bir anayasa olduğu varsayılır. 

II. Abdülhamid, 23 Temmuz 1908 tarihinde Meşrutiyet’i yeniden ilân etmeye zorlandı. 

II. Meşrutiyet’in ilk meclisi 17 Aralık 1908 tarihinde açılarak çalışmalarına başladı. 

Seçim kanununa göre var olan 122 seçim çevresi için 281 milletvekili seçilecek; bunların 157’si bugünkü Türkiye sınırları içinden; 65’i Arap vilayetlerinden ve 59’u da Balkanlardan olacaktı.  

Getirilen en önemli yeniliklerden biri padişahınn Meclis-i Umumî’de (Parlamento) anayasaya bağlılık yemini etmesiydi. Hükümetin hükümdara değil, Meclis-i Mebusan’a karşı sorumlu olması ve güvenoyu alma mecburiyetinde bulunması, birinci ve ikinci başkanlarını meclisin seçmesi, padişaha haklarını Meclis-i Vükelâ aracılığıyla kullanma mecburiyetinin getirilmesi diğer önemli değişiklerdi.  

II. Meşrutiyet'in ilanından sonra 1876 Anayasasının padişaha sürgün yetkisi veren 113. maddesi, yapılan ilk değişiklikte tamamen kaldırıldı.  

Anayasaya ilâve edilen 120. madde ile toplanma ve dernek kurma hürriyeti getirildi; ancak, bir süre sonra sakıncaları görülünce 1909’da yapılan bir değişiklikle bir takım sınırlamalara tabi tutuldu; Kanun-i Esasiye aykırı davranan ve ayrılıkçı siyasi amaç güden cemiyetler yasaklandı.  

Son Osmanlı Meclisi İstanbul’un işgali üzerine 16 Mart 1920’de kapanmıştır.