OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918) - Deneme Sınavı - 2

İşçi hareketleri ve grevler, hem Avrupa hem de Osmanlı siyasi, iktisadi ve sosyal tarihinin önemli konularındandır. 18. yüzyılın son çeyreğinde İngiltere’de başlayıp 19. yüzyılda Batı Avrupa’yı da içine alan Sanayi Devriminden sonra üretim faaliyetlerinin lokomotifi haline gelen ve kent merkezlerinde yoğunlaşan işçiler, gerçekleştirdikleri eylem ve grevlerle ekonomik ve toplumsal hayatta etkili oldular.

Osmanlı ekonomisinin dünya pazarlarına açılmasında, 16 Ağustos 1838 tarihli Baltalimanı Ticaret Antlaşması’nın bir dönüm noktası olduğu kabul edilir.

Beyoğlu Telgrafhanesi işçilerinin Şubat 1872’de gerçekleştirdikleri iş bırakma eylemi, nitelikleri bakımından gerçek anlamda ilk grev olarak kabul edilmektedir

Osmanlı’da bilinen ve sınıf bilinci taşıdığı söylenebilecek ilk işçi örgütü 1894’te İstanbul’da gizlice kurulan Amele-i Osmanî Cemiyeti’dir.

Lokavt: İşverenin uyuşmazlık nedeniyle, iş vermeme ve ücret ödememe yoluyla baskı yapmak için işyerini kapatması, işçileri topluca ve geçici olarak işten uzaklaştırmasıdır.

Şubat 1909’da İstanbul’da Fransızca ve Türkçe yayınlanan Journal des Travailleurs (İşçilerin Gazetesi), işçilerde sınıf bilinci oluşturmak ve dayanışmayı sağlamak amacıyla çıkarılan bir yayın organı olarak kayda değerdir

8 Ekim 1908’de Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-ı Muvakkatı (Grevciler Hakkında Geçici Kanun) ilân etmesine neden oldu. Kanunun hazırlık aşamasında, Fransa’da yürürlüğe konmuş olan 27 Aralık 1892 tarihli iş yasası esas alınmıştı.15 Ekim 1908’de yürürlüğe giren bu geçici yasa, toplu iş bırakmayı/grevi, gre[1]ve katılmayan işçileri tahrik etmeyi suç saymakta, hapis ve para cezaları öngörmekteydi. İstanbul, Selânik ve İzmir gibi önemli sanayi ve ticaret merkezlerinden başlayarak hızla yayılan grevlerin önünü almayı amaçlayan bu yasal düzenleme, grevlerin en yoğun gözlendiği ve gündelik hayatı derinden etkilediği demiryolu, tramvay, liman ve genel aydınlatma gibi kamuya yönelik hizmetlerin aksamasını engellemeyi hedeflemekteydi.

Zamanla Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahvâl, Tasvir-i Efkâr, Muhbir ve İbret gibi özel gazetelerin yayın hayatına girmesiyle 1860’lardan itibaren basın, önceki dönemin aksine kamuoyunun sesi ve muhalif kesimlerin iktidara karşı en önemli mücadele aracı haline geldi.

Basın yayın hayatının sansür ve devlet adamları, kurumlar ve halkın ise hafiye teşkilatı aracılığıyla kontrolü, II. Abdülhamid’in kısa sürede idari ve sosyal alanda sıkı bir denetim kurmasını sağladı. Bu dönemde basına şiddetli sansür uygulandı. Muhalefetin sesini duyurma araçları arasına katılan ve giderek siyasallaşan tiyatro oyunları da bu dönemde sansür kapsamına alındı. Basın-yayın ve sanat alanındaki bu sıkı denetim, zamanla entelektüel kesimin otosansür uygulamasına, diğer bir ifadeyle kalemin ucuna gelen yasaklı ve sakıncalı kelimeleri kullanmamalarına neden oldu. Öte yandan padişah yeni basın yayın organlarının çıkarılmasına pek izin vermezken, kendi lehinde ve çizgisinde yayın yapan basın organlarını maddi olarak destekledi

Boykot, şiddet içermeyen bir protesto hareketi, zayıfın güçlüye karşı kullandığı ekonomik bir silah ve milliyetçi bir refleks olarak 18. yüzyıl sonlarından itibaren Amerika, Yunanistan, Hindistan, İrlanda, İran, Çin ve Mısır’da kitlesel eylemlere dönüşmüştü. Boykot adını Kuzeybatı İrlanda’da County Mayo kasabasında büyük arazi sahiplerinin kâhyası olan Yüzbaşı Charles Cunningham Boycott (1832- 1897)’un soyadından almıştır. 1880 yılında hasadın düşük olması nedeniyle Lord Earl Erne (John Crichton) köylülere arazi kirasında %10 indirim önerir, halk ise %25’te ısrar eder. Anlaşmazlık şiddetlenince Charles Boycott bazı çalışanların işine son verir, ücretlerinde kesinti yapar ve son derece sert ve aşağılayıcı tavırlarla köylülerde nefret hisleri uyandırır. Halk, İrlanda milliyetçiliğinin yükselişte olduğu bu dönemde basının ve bazı aktivistlerin girişimleriyle Charles Boycott’u yok sayacak şekilde ilişkilerini tamamen dondurur; işçiler işi terk eder ve esnaf alışverişi keser. İşte bu tepkinin ve ortaya çıkan ilişki biçiminin terimsel karşılığı bulunmadığından, bu protesto hareketi Charles Boycott’un soyadından hareketle İrlandalılar tarafından “boykot” şeklinde adlandırılmış ve daha sonra benzer eylemlerin adı olmuştu.

Bu bağlamda ilk boykot hareketi, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zor koşulları fırsata dönüştüren Avusturya’nın 1908’de Bosna ve Hersek’i topraklarına kattığını ilân etmesine tepki olarak başlatıldı. Onu 1910’da Girit’in ilhakı nedeniyle Yunanistan’a karşı başlatılan boykot takip etti. 1913’te başlatılan üçüncü boykot hareketi ise, Osmanlı sınırları içerisinde yaşayan ve gizlice Yunanistan’a siyasi ve iktisadi destek veren Rumlara karşı yapıldı. Bu boykot hareketleri, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin daha sonra benimsediği “milli iktisat” söylemine ve sivil toplumun siyasi ve ekonomik anlamda önemli bir güç unsuru olarak ortaya çıkmasına zemin hazırladı.

Osmanlı ve Avusturya temsilcilerinin bu atmosferde sürdürdükleri müzakereler sonucunda 26 Şubat 1909’da iki ülke arasında imzalanan antlaşmayla, Avusturya işgal ettiği Bosna ve Hersek’e karşılık olarak 2,5 milyon altın tutarında bir tazminat ödemeyi kabul etti. Halk, liman işçileri ve hamallar, antlaşmanın resmen ilânının ertesi günü boykota son verdiklerini ilân etti; mavnacılar ise, ücretler konusunda Rıhtım Şirketi’ne bir takım ek talepler sunarak hemen işbaşı yapmadılar. Görüşmeler sonucunda uzlaşma sağlandı ve 13 Mart 1909’da mavnacıların da işbaşı yapmasıyla beş ay süren boykot hareketi sona erdi.

1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Avusturya’nın Bosna ve Hersek’i ilhakını ve Bulgarların bağımsızlıklarını ilânını gören Giritli Rumlar da harekete geçerek adanın Yunanistan’a ilhakını ilân ettiler.

Baltalimanı Ticaret Antlaşması sonrasında, öteden beri yürürlükte olan kapitülasyonlar genişletildi ve yaygınlaştırıldı. Antlaşma, Osmanlı ekonomisini ve sanayiini Avrupa’ya karşı koruyan duvarları önemli ölçüde kaldırdı ve daha güçlü bir ekonomi ve endüstri karşısında rekabet gücü olmayan yerli ekonomiyi savunmasız hale getirdi. İngiltere’den sonra diğer devletlerle aynı çerçevede antlaşmalar imzalanması, bu yıkıcı etkiyi daha da güçlendirdi.

Kimi kaynaklarda ilk grev olarak nitelenen, ancak gerçekte 25 Ocak 1873’te tersanede çalışan işçilerce gerçekleştirilen kadın ve çocukların da katıldığı grev ise bu yıllarda iş bırakma eylemlerinde çok sık biçimde görülen bir nedenden, yani ücretlerin uzun süre ödenmemesinden kaynaklanmıştı. Daha sonra tersane işçileri, zamanında alamadıkları maaşlarının ödenmesi talebiyle Haziran 1875’te tekrar greve gittiler. Mart 1879’da greve giden yaklaşık 500 inşaat işçisinin istekleri arasında yer alan ücretlerin arttırılması ve iş saatlerinin azaltılması kayda değerdir.

1866’da kurulan Amelperver Cemiyeti, Operaja Cemiyeti ve Omonia Cemiyeti Rum ve İtalyan sermaye sahipleri tarafından işçiler için kurulmuş yardımlaşma ve dayanışma dernekleri niteliğindeydi. Dolayısıyla bunları işçi örgütleri değil, işçiler yararına kurulmuş dernekler olarak değerlendirmek gerekir. Osmanlı’da bilinen ve sınıf bilinci taşıdığı söylenebilecek ilk işçi örgütü 1894’te İstanbul’da gizlice kurulan Amele-i Osmanî Cemiyeti’dir.

Bu yeni grev yasası, demiryolu, tramvay, liman ve genel aydınlatma gibi kamu hizmetleriyle ilgili sektörlerde sendikal oluşumları yasakladı. 1936 tarihli İş Yasasına kadar yürürlükte kalan ve 13 maddeden oluşan Tatil-i Eşgal Kanunu, işçi ve işveren arasında bir uyuşmazlık çıktığında, greve gitmeden önce uzlaşma yollarının denenmesi hükmünü getirmiş; anlaşma yolunu denemeden ve uzlaşma kurulunun girişimlerinden çıkacak sonucu beklemeden veya ittifakla alınan karara aykırı olarak yapılan grevleri yasaklamış; bu kurallara aykırı hareket edenler için de bazı cezalar öngörmüştü.

İlmiye sınıfının (din, bilim ve hukuk adamları) dışarıda bırakıldığı bu düzenlemeyle, memurlara geleneksel kıyafet yerine ceket, pantolon ve fes giyme zorunluluğu getirildi.

19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen kapsamlı sivil ve askeri reformlar, kalabalık bir memur kadrosu ve nitelikli insan gücü gerektirdiğinden, orta öğretim ve meslek liseleri düzeyindeki okullaşma hız kazandı. Ayrıca memur yetiştirmek amacıyla Mekteb-i Maârif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulûm-ı Edebiyye gibi özel amaçlı eğitim kurumları açıldı. Hedef, merkez ve taşra bürokrasisinin ihtiyacı olan temel eğitimi almış memurlar yetiştirmekti. Zamanla bu okullardan mezun olan ve devlet dairelerinde istihdam edilenler, Osmanlı toplumunda yeni bir sosyal sınıf olarak memur kesimini oluşturdular.

Savaşların mali külfeti bir yana, kaybedilen topraklardan yapılan büyük göçler başta İstanbul, Edirne, Bursa, Trabzon, Samsun, Aydın ve İzmir olmak üzere şehirlerin demografik yapısını değiştirdi. İmparatorluğun ticaret ve sanayi merkezlerindeki bu ani ve keskin nüfus değişiklikleri, beslenme, barınma, sağlık, eğitim ve istihdam gibi alanlarda daha genel bir ifadeyle ekonomik ve sosyal alanda ciddi sorunlar yarattı.