OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918) - Deneme Sınavı - 12

Klasik dönemden beri devam eden Osmanlı para sisteminin karmaşık yapısı 19. yüzyılda da sürmekte ve piyasalarda çok farklı vezin ve ayarda paralar tedavül etmekteydi. 1840’ta bunlara kâğıt paranın katılması işleri daha da karıştırdı. Bu durumu düzeltmek isteyen Tanzimatçılar 1844’te Tashih-i Ayar Fermanı’nı çıkartarak ve sikke konusunu düzenleyerek 1 altın lira=100 gümüş kuruş esasını benimsedi.

Osmanlı ülkesinde demiryolu inşa fikri 1830’lu yıllara kadar iner. 1851’de inşasına başlanan İskenderiye-Kahire Hattı Osmanlı ülkesindeki ilk demiryolu olup 1856’da işletmeye açıldı; daha sonra ülkenin değişik yerlerinde Avrupalı girişimciler aracılığıyla imtiyazlı şirketler kurularak pek çok hat inşa edildi.

Kapitülasyonlar 19. Yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı Devleti’nin iktisadi durumunu oldukça olumsuz etkileyen faktörlerden biri haline geldi. Avrupalı tüccar ve girişimciler kapitülasyonları gerekçe göstererek Osmanlı kanunlarını ve devletin denetimini kabul etmediler. Özellikle sigorta şirketleri büyük bir sorundu; Avrupa’daki bir sigorta şirketinin acentesi olmadığı halde, onların isimlerini kullanarak Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteriyordu. Ayrıca şirketler, hasar durumunda çeşitli gerekçeler göstererek sigortalıya ödeme yapmıyordu ve devletin bu haksız duruma müdahalesi de kapitülasyonlara aykırıydı. Öte yandan; yabancı şirketler kapitülasyonları bahane ederek mali sorumluluk altına girmiyor ve devlete vergi ödemeden ticari faaliyetlerine devam ediyorlardı. Tüm bu durumlar Osmanlı Devleti’nin iktisadi yaşantısına zarar veriyordu.

19. yüzyılın sonlarında gelişen ulaşım imkânlarının da etkisiyle artık ticari amaçlı olarak daha büyük ölçekte ve nispeten modern aletlerle yapılmaktaydı. Bu durum tarım ürün­lerinin Osmanlı ihracatındaki payını öncesiyle kıyas kabul etmez derecede arttırdı. Bunda, devletin 1860’lardan itibaren boş arazileri işleyerek tarım yapılabilir hale getirenlere uyguladığı vergi muafiyeti ve satın alma önceliği gibi teşviklerin yanın­da, 19. yüzyıldaki merkezileşme politikaları çerçevesinde özellikle Kuzey Irak ve Doğu Anadolu’daki aşiretlerin yerleşik hayata geçmesi, Balkanlardaki toprak ka­yıpları neticesinde milyonlarca göçmenin gelip Anadolu’ya yerleşmesi, ulaşım sis­teminin modernleşmesi, tarımın yeni usul ve aletlerle yapılmaya başlanması gibi pek çok nedenin değişen oranlarda etkisi oldu.

Devlet, tarım konusunda halkı aydınlatmak ve işin teorisiyle pratiğini bir arada öğretmek amacıyla İstanbul’da ve taşrada ziraat mektepleri açtı. 1881’de Edirne Hamidiye Ziraat Mektebi ve Nümune Çiftliği kuruldu; ancak, tahsisat yetersizliği nedeniyle üç yıl içinde kapatıldı.

Hükümet, bunların yanında tarıma destek sağlamak için 1888’de kurduğu Ziraat Bankası ara­cılığıyla çiftçiye %6 faizli kredi vermeye başladı. 1910’a kadar yaklaşık 2,5 milyon çiftçi banka kredisi kullandı; ancak, bunların büyük bir çoğunluğu küçük çiftçiden ziyade kasaba ve şehirlerdeki zengin toprak sahipleriydi.

Osmanlı Devleti yenileşme hareketleri döneminde Anadolu’nun değişik yerlerinde ve Arap şehirle­rinde kurdukları mensucat merkezlerinde ucuz işçi çalıştırarak dantel, pamuklu kumaş, havlu, işlemeler, mendiller, sehpa ve ma­sa örtüleriyle şallar imal ettirip Avrupa ve Amerika’ya pazarladı. Ancak halı, zaten ih­raç edilen ürünlerin en önde geleni olup halıcılığın merkezi Batı Anadolu ve özel­likle de Gördes, Demirci, Isparta ve Uşak’tı. 1870’lerin sonunda halı ihracından el­de edilen gelir 17 milyon kuruş iken, 1890’ların ortasında bu rakam 32 milyon ku­ruşa yükseldi.

1913’te ürünün %75’inin hâlâ ülke içinde tüketildiğinin de ifade edilmesi ge­rekir. Bu yıllarda ihraç edilen tarım ürünlerinin başında tütün gelmekteydi.

1875 Moratoryumu’nun korkuttuğu Avrupalı yatırımcıların borçlarını tahsil ede­bilmek amacıyla hükümetle yaptıkları görüşmeler neticesinde 20 Aralık 1881 tarihli Muharrem Kararnamesi’yle Duyûn-ı Umumiyye İdaresi kuruldu; ipek, tütün, tuz, ba­lık avı, damga ve içkiden alınan vergileri, yani devletin gelirlerinin %20’sini tahsil ve borç ödemelerine tahsis etme hakkı bu idareye verildi.

Hazinenin en önemli gelirlerinden biri olan âşarın doğrudan tahsil edilebilme­si amacıyla 1877’de Aşar ve Ağnam Emaneti kurularak iltizam sisteminden vaz­geçildi; ancak, beş yıllık bir uygulamadan sonra emanet sistemi başarılı olama­yınca tekrar iltizama geri dönüldü. Osmanlı yöneticileri hazinenin gelirlerinin %25’ini oluşturan bu vergiyi doğrudan tahsil edebilmek için birkaç kere girişimde bulunduysa da başarılı olamadı.

Kapitülasyonlar 19. Yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı Devleti’nin iktisadi durumunu oldukça olumsuz etkileyen faktörlerden biri haline geldi. Avrupalı tüccar ve girişimciler kapitülasyonları gerekçe göstererek Osmanlı kanunlarını ve devletin denetimini kabul etmediler. Özellikle sigorta şirketleri büyük bir sorundu; Avrupa’daki bir sigorta şirketinin acentesi olmadığı halde, onların isimlerini kullanarak Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteriyordu. Ayrıca şirketler, hasar durumunda çeşitli gerekçeler göstererek sigortalıya ödeme yapmıyordu ve devletin bu haksız duruma müdahalesi de kapitülasyonlara aykırıydı. Öte yandan; yabancı şirketler kapitülasyonları bahane ederek mali sorumluluk altına girmiyor ve devlete vergi ödemeden ticari faaliyetlerine devam ediyorlardı. Tüm bu durumlar Osmanlı Devleti’nin iktisadi yaşantısına zarar veriyordu.

Osmanlı Devleti’nin yenileşme hareketleri döneminde 1877-78 Osmanl›-Rus Savaşı, Osmanlı maliyesindeki dengeleri derinden sarstı. Hem savaşın getirdiği ağır maliyetler ve savaş sonunda ödenmesine karar verilen tazminat hem de büyük toprakların elden çıkması neticesinde gelirlerde meydana gelen kayıplar hazinenin zaten hassas olan dengelerini iyice bozdu. Savaşın ardından halkın nüfusu ve gelirleri de düştü. Avrupalı yatırımcılar ise; 1875 Moratoryumu’nun korkusuyla borçlarını tahsil etmek istediler. Bu durumda Duyûn-u Umumiyye kurularak gelirlerin düzenlenmesi ve borçların tahsis edilmesi amaçlandı. İltizam sistemi ise mali durumun düzenlenmesi amacıyla vergi sisteminin özelleştirilmesiydi. Dolayısıyla dış borçlanma ile ilişkili değildi.

Yabancı yatırımcıların Osmanlı Devleti’ne demiryollarına yaptıkları yatırımların olumlu katkıları oldu. Asker sevkiyatını kolaylaştırması, yeni istihdam alanlarının açılması gibi katkılar askeri ve mali alanda gerçekleşti. Tarım alanında ise; yeni alanların tarıma açılması ve demiryollarının çiftçiye kaliteli tohum ulaştırması Osmanlı Devleti’ndeki demiryolları yatırımlarının olumlu sonuçlarıydı.

Bir tarım ülkesi olan Osmanlı Devleti’nde 1800’lü yılların başında nüfusun
%80’i ziraatle uğraşmaktaydı. 19. yüzyıldaki modernleşme ve sanayileşme girişimlerine
rağmen 1900’lerde de bu oranda fazla bir değişiklik görülmez; ancak, bu süre
zarfında doğal olarak yapılan tarımın niteliğinde büyük mahiyet farkları ortaya
çıkar. Nitekim, 1800’lerde tarımsal üretim daha çok yerel boyutta, yani uzak bölgelere
pazarlanmaksızın yerel ihtiyaçları karşılamak için yapılırken, 19. yüzyılın
sonlarında gelişen ulaşım imkanlarının da etkisiyle artık ticari amaçlı olarak daha
büyük ölçekte yapılmaya başlanmıştır.

1913 ve 1915’te devletin yaptırdığı sanayi istatistikleri eksik olmalarına rağmen, gene de sanayi konusunda bize bir fikir verebilir. Bu sayımlara göre, mevcut sanayi tesislerinin yaklaşık yarısı İstanbul’da, %25’i İzmir’de ve geri kalanı da ülkenin değişik yerlerinde bulunmakta olup fabrikaların %8’i devlete, %11’i anonim şirketlere ve
%81’i de şahıslara aitti.

Sadrazam Mahmud Nedim Paşa'nın, bütçedeki 5 milyon liralık açığı kapamak amacıyla devletin düzenli borçlarının yıllık faizlerinin toplamı olan 14 milyon liranın yarısının ödenmesini, diğer yarısının 5 milyonuyla bütçe açığını kapatılmasını ve 2 milyonuyla da ordunun giderlerinin karşılanmasını kararlaştırdığı Beş sene süreyle borç faizlerinin yarısının nakit ve geri kalan yarısının da %5 faizli senetlerle ödeneceğini duyurduğu 6 Ekim 1875 tarihli  karar "1875 Moratoryumu" olarak bilinir. İçte ve dışta büyük tepkilerle karşılandı ve Avrupa kamuoyunu Osmanlı Devleti aleyhine çevirdi.

İltizam Sisteminin özü devletin vergi sistemini özelleştirmesiydi. Maliyenin, kendisine ait belli bir geliri (mukataa) belirli bir süre ve yılık bir bedel karşılığında karı ve zararı kendisine ait olmak ve bedelin bir bölümünü peşin almak koşuluyla ve müzayedeyle özel bir şahsa devretmesidir. Bu işi yapan kişiye mültezim denirdi. Bu sistem Tanzimat’ın ardından iki yıl kadar kaldırıldı; ancak, 1842’de tekrar uygulanmaya konuldu.

Midhat Paşa’nın 1861 Niş valiliği sırasında Pirot Kasabasında kurduğu, daha sonra 1865’te Tuna valiliği esnasında geliştirdiği ilk zirai kredi sandığı  "Memleket Sandıkları" adıyla tanımlanmıştır.19 Temmuz 1867 tarihli Memleket Sandıkları Nizamnamesi ile bütün ülkeye yaygınlaştırılan sandıkların sermayeleri, halkın imece usulüyle işleyeceği tarlalardan elde edilen ürünün satışıyla oluşturuldu. Her kazanın sandığı diğerinden bağımsızdı. Çiftçiye verilen kredinin miktarı en fazla 20 lira olup yıllık faizi %12 idi.

Devletin inşasını üstlendiği en önemli demiryolu Hicaz Demiryolu’ydu. II. Abdülhamid, Haccı kolaylaştırıp İslâm âlemindeki prestijini arttıracağı, asker sevkini hızlandırıp sorun çıkaran Arap aşiretlerinin denetim altına alınacağı ve devletin İngilizlerin denetimindeki Süveyş Kanalı’na olan bağımlılığını azaltacağı beklentisiyle Hicaz Demiryolu’nu kamuoyuna açıkladı. 1 Eylül 1900’de Alman başmühendis Meissner’in teknik yönetiminde başlayan inşaata karşı Bedevi Araplar sürekli saldırılar düzenledi; telgraf tellerini kesti ve inşaatı engellemeye çalıştı.

Alman sermayesinin inşa ettiği hatlardan biri de Selânik-Manastır Demiryolu’dur. 219 km’lik hattın inşa imtiyazı, 28 Ekim 1890’da 99 yıllığına ve 14.300 Frank kilometre garantisi ile Anadolu Demiryolu Şirketi’ne verildi. İnşaatı 3 Haziran 1894’te tamamlanan hattın işletilmesini ise, Şark Şimendüferleri Şirketi üstlendi.