OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1876-1918) - Deneme Sınavı - 11

Demiryollarını bir şekilde ön plana çıkaran devlet, zaten iyi durumda olmayan karayollarını iyice ihmal etti; oysa, demiryollarından gerekli randımanın alınabilmesi, istasyonların düzgün yollarla iç kesimlere bağlı olmasıyla mümkündü. Geleneksel yol güzergahlarındaki en temel sorunlardan birisi de eşkıya ve göçebelerin ticaret kervanlarına yaptıkları saldırılar, yani kervan güvenliğiydi. Göçebelerin iskânı ve devletin merkezileşme siyasetinin belli ölçüde başarılı olması, giderek karayolu taşımacılığını daha güvenli hale getirdi.

İlk Osmanlı anonim şirketi olan Şirket-i Hayriyye’nin 1850 yılında kurulmasına ve daha sonra kurulan yerli ve yabancı anonim şirketlerin Avrupa ülkelerindeki anonim şirket iç tüzük şablonunu kullanmalarına rağmen, devlet, anonim şirket iç tüzük şablonunu ancak 29 Kasım 1882 tarihinde yayımlayabildi.

Kapitülasyon, en genel anlamıyla bir devletin başka bir ülkenin tüccarlarına verdiği ticari, adli ve iktisadi ayrıcalıklar olarak tanımlanabilir. Kapitülasyon yaklaşımı, klasik Osmanlı iktisadi zihniyetinin temel ilkelerinden birisi olan ülkede eşya ve ürün sıkıntısının çekilmemesi anlayışını destekler. Böylece ülkeye giren ürün artar ve kıtlık çekilmez. Ancak 19. yüzyıldan itibaren bu temel iktisadi anlayış değişmeye yüz tutar ve kapitülasyonlar, Tanzimatçı bürokratlar tarafından iktisadi yenileşmenin önünde büyük bir engel olarak değerlendirilir.

1800’lerde tarımsal üretim daha çok yerel boyutta, yani uzak bölgelere pazarlanmaksızın yerel ihtiyaçları karşılamak için yapılırken, 19. yüzyılın sonlarında gelişen ulaşım imkânlarının da etkisiyle artık ticari amaçlı olarak daha büyük ölçekte ve nispeten modern aletlerle yapılmaktaydı. Bu durum tarım ürünlerinin Osmanlı ihracatındaki payını öncesiyle kıyas kabul etmez derecede arttırdı. Bunda, devletin 1860’lardan itibaren boş arazileri işleyerek tarım yapılabilir hale getirenlere uyguladığı vergi muafiyeti ve satın alma önceliği gibi teşviklerin yanında, 19. yüzyıldaki merkezileşme politikaları çerçevesinde özellikle Kuzey Irak ve Doğu Anadolu’daki aşiretlerin yerleşik hayata geçmesi, Balkanlardaki toprak kayıpları neticesinde milyonlarca göçmenin gelip Anadolu’ya yerleşmesi, ulaşım sisteminin modernleşmesi, tarımın yeni usul ve aletlerle yapılmaya başlanması gibi pek çok nedenin değişen oranlarda etkisi oldu. Tarımsal ürün ihracatı artmıştı, ama, 1913’te ürünün %75’inin hâlâ ülke içinde tüketildiğinin de ifade edilmesi gerekir. Bu yıllarda ihraç edilen tarım ürünlerinin başında tütün gelmekteydi. Doğru cevap B’dir.

Devlet, tarım konusunda halkı aydınlatmak ve işin teorisiyle pratiğini bir arada öğretmek amacıyla İstanbul’da ve taşrada ziraat mektepleri açtı. 1881’de Edirne Hamidiye Ziraat Mektebi ve Nümune Çiftliği kuruldu; ancak, tahsisat yetersizliği nedeniyle üç yıl içinde kapatıldı. Daha sonra, 1888’de Selânik Ziraat Mektebi, 1891’de Bursa Ziraat Ameliyat Mektebi, 1892’de Halkalı Ziraat Mektebi ile taşranın diğer önemli şehirleri olan Adana, Ankara, Hama, Kastamonu ve Sivas’ta ziraat mektepleri açıldı; oluşturulan örnek çiftliklerde yeni tarım yöntemleri çiftçilere gösterildi. Ayrıca, mektep mezunları gittikleri yerlerde verimin arttırılabilmesi için iyi tohum, gübre ve ziraat biçimleri konusunda çiftçileri bilgilendirdi. Hükümet, bunların yanında tarıma destek sağlamak için 1888’de kurduğu Ziraat Bankası aracılığıyla çiftçiye %6 faizli kredi vermeye başladı. 1910’a kadar yaklaşık 2,5 milyon çiftçi banka kredisi kullandı; ancak, bunların büyük bir çoğunluğu küçük çiftçiden ziyade kasaba ve şehirlerdeki zengin toprak sahipleriydi. Doğru cevap E’dir.

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, Osmanlı maliyesindeki dengeleri derinden sarstı; zira, hem savaşın getirdiği ağır maliyetle savaş sonunda ödenmesine karar verilen tazminat hem de büyük toprakların elden çıkması neticesinde gelirlerde meydana gelen kayıplar hazinenin zaten hassas olan dengelerini iyice bozdu. Mahmud Nedim Paşa hükümetinin 1875’te dış borç ve faizlerinin yarısını ödeyemeyeceğini açıklaması, devletin dış borç alma imkânını tamamen ortadan kaldırmıştı. Doğru cevap A’dır.

1875 Moratoryumu’nun korkuttuğu Avrupalı yatırımcıların borçlarını tahsil edebilmek amacıyla hükümetle yaptıkları görüşmeler neticesinde 20 Aralık 1881 tarihli Muharrem Kararnamesi’yle Duyûn-ı Umumiyye İdaresi kuruldu; ipek, tütün, tuz, balık avı, damga ve içkiden alınan vergileri, yani devletin gelirlerinin %20’sini tahsil ve borç ödemelerine tahsis etme hakkı bu idareye verildi. Bu düzenlemeyle Osmanlı dış borçları yeniden yapılandırılarak Rusya’ya ödenecek tazminat da dahil olmak üzere borç miktarı 237 milyon liradan 141,5 milyon liraya indirildi.

1875 Moratoryumu: Sadrazam Mahmud Nedim Paşa, bütçedeki 5 milyon liralık açığı kapamak amacıyla devletin düzenli borçlarının yıllık faizlerinin toplamı olan 14 milyon liranın yarısının ödenmesini, diğer yarısının 5 milyonuyla bütçe açığının kapatılmasını ve 2 milyonuyla da ordunun giderlerinin karşılanmasını kararlaştırdı. Beş sene süreyle borç faizlerinin yarısının nakit ve geri kalan yarısının da %5 faizli senetlerle ödeneceğini duyurduğu 6 Ekim 1875 tarihli bu karar, içte ve dışta büyük tepkilerle karşılandı ve Avrupa kamuoyunu Osmanlı Devleti aleyhine çevirdi. Doğru cevap D’dir.

Emanet sistemi: Maliyenin, kendisine ait gelirleri bizzat atadığı görevliler (emin) eliyle tahsil ettirmesine emanet usulü denirdi. Maaşlı bir görevli olan eminin mukataanın kâr veya zararında herhangi bir sorumluluğu yoktu. Doğru cevap C'dir.

Klasik dönemden beri devam eden Osmanlı para sisteminin karmaşık yapısı 19. yüzyılda da sürmekte ve piyasalarda çok farklı vezin ve ayarda paralar tedavül etmekteydi. 1840’ta bunlara kâğıt paranın katılması işleri daha da karıştırdı. Bu durumu düzeltmek isteyen Tanzimatçılar 1844’te Tashih-i Ayar Fermanı’nı çıkartarak ve sikke konusunu düzenleyerek 1 altın lira=100 gümüş kuruş esasını benimsedi. Böylece bir altın lira ile 20 kuruşluk gümüş sikke (mecidiye) ödemelerde temel para birimi oldu ve sikke bundan sonra bir daha tağşiş edilmedi. Gümüş para 1881’den sonra yavaş yavaş piyasadan kayboldu; ancak, devlet, gümüşü 1916’ya kadar ödeme aracı olarak kabul etti. Böylece esas ödeme aracı altın ve yan ödeme aracı da gümüş olmuş oldu. Doğru cevap A’dır.

Baltazzi ve Alleon isimli Galata bankerlerinin kurdukları Dersaadet Bankası, ticari bankacılıktan ziyade, para istikrarını sağlamak ve devlet adına Avrupa’ya poliçe çekme görevlerini yerine getirdi. 1852’de tasfiye edilmesi üzerine Banka-i Osmani, The Ottoman Bank ve Türkistan Bankası girişimleri oldu ve nihayet, 1863’te İngiliz ve Fransız sermayesi ağırlıklı kâğıt para çıkarma tekeline sahip Bank-ı Osmani-i fiâhâne kuruldu. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı ülkesinde demiryolu inşa fikri 1830’lu yıllara kadar iner. 1851’de inşasına başlanan İskenderiye-Kahire Hattı Osmanlı ülkesindeki ilk demiryolu olup 1856’da işletmeye açıldı; daha sonra ülkenin değişik yerlerinde Avrupalı girişimciler aracılığıyla imtiyazlı şirketler kurularak pek çok hat inşa edildi. 1875’te Osmanlı maliyesinin bir nevi işâsını ilân etmesi üzerine bu girişimler bir ara azaldıysa da, 1881’de Duyûn-ı Umumiyye İdaresi’nin kurulmasıyla belli bir teminata kavuşan yabancı sermaye tekrar gözünü bu tür imtiyazlara dikti. Demiryolu serüveninde o zamana kadar İngilizler ön planda iken, 1880’lerden sonra Almanlar öne çıktı. Doğru cevap C’dir.

Devletin inşasını üstlendiği en önemli demiryolu Hicaz Demiryolu’ydu. II. Abdülhamid, Haccı kolaylaştırıp İslâm âlemindeki prestijini arttıracağı, asker sevkini hızlandırıp sorun çıkaran Arap aşiretlerinin denetim altına alınacağı ve devletin İngilizlerin denetimindeki Süveyş Kanalı’na olan bağımlılığını azaltacağı beklentisiyle Hicaz Demiryolu’nu kamuoyuna açıkladı. 1 Eylül 1900’de Alman başmühendis Meissner’in teknik yönetiminde başlayan inşaata karşı Bedevi Araplar sürekli saldırılar düzenledi; telgraf tellerini kesti ve inşaatı engellemeye çalıştı. Zira, Mısır, Kızıldeniz ve Hindistan’daki çıkarları için bu demiryolunu tehlikeli gören İngiltere, bedevileri kışkırtarak şantiyelerin üzerine sürdü. İnşaatın ilerleyen safhalarında saldırılar daha da arttı; çöl şartları, susuzluk ve doğal zorluklar da inşaatı engelleyen diğer unsurlardı. Bütün bunlara rağmen 1 Eylül 1908’de Medine’ye ulaşan demiryolu için 1913’e kadar 4.280.000 lira harcandı. Projenin finansmanı, dünya müslümanlarının yaptığı bağışlar, memur maaşlarından yapılan kesintiler, bastırılan özel pullar, kartpostallar, kurban derileri gibi farklı kanallardan sağlandı. Teknik işgücü olarak İtalyanlardan, işçi olarak da askerlerden yararlanıldı. Doğru cevap E’dir.

1918’de İttihatçıların iktidarı ve Osmanlı Devleti’nin de Birinci Dünya Savaşı’nı kaybetmesi üzerine imzalanan Sevr Antlaşması’yla kapitülasyonlar yeniden ihya edildiyse de, Ankara hükümeti bu kararları tanımadı; ayrıca, 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya’yla imzalanan Moskova Antlaşması’yla egemenlik haklarını sınırlandıran kapitülasyonların kaldırılması esası benimsendi. Lozan Konferansı’nda Avrupa devletlerinin kapitülasyonların devamı için diretmeleri üzerine Türk heyeti konferansı terk etti. İkinci Lozan Konferansı’nda emperyalist devletler geri adım atmak zorunda kaldı ve 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması’yla kapitülasyonlar kaldırıldı. Böylece, Osmanlı Devleti’nin ileriye doğru attığı her adımın karşısına dikilen ve Osmanlı iktisadi modernleşmesini geciktiren kapitülasyon engeli ortadan kalkmış ve Milli Mücadele’nin parolası olan tam bağımsızlık, iktisadi bağımsızlıkla perçinlenmiş oldu. Doğru cevap B’dir.

Devlet, tarım konusunda halkı aydınlatmak ve için teorisiyle pratiğini bir arada öğretmek amacıyla İstanbul’da ve taşrada ziraat mektepleri açtı. 1881’de Edirne Hamidiye Ziraat Mektebi ve Nümune Çiftliği kuruldu; ancak, tahsisat yetersizliği nedeniyle üç yıl içinde kapatıldı

1913 ve 1915’te devletin yaptırdığı sanayi istatistikleri eksik olmalarına rağmen, gene de sanayi konusunda bize bir fikir verebilir. Bu sayımlara göre, mevcut sanayi tesislerinin yaklaşık yarısı İstanbul’da, %25’i İzmir’de ve geri kalanı da ülkenin değişik yerlerinde bulunmakta olup fabrikaların %8’i devlete, %11’i anonim şirketlere ve %81’i de şahıslara aitti.

Halı ihraç edilen ürünlerin en önde geleni olup halıcılığın merkezi Batı Anadolu ve özellikle de Gördes, Demirci, Isparta ve Uşak’tı. 1870’lerin sonunda halı ihracından elde edilen gelir 17 milyon kuruş iken, 1890’ların ortasında bu rakam 32 milyon kuruşa yükseldi. 1900’de Uşak’ta halı sanayiinde çalışan işçi sayısı 6.000 ve tezgâh sayısı da 1.200’dü. 1908’de İngilizler Oriental Carpet Manufacturers Limited’i (Şark Halı İmalatçıları Şirketi) kurarak ve tekel oluşturarak halı sektörünün %75’ini kontrol etmeyi başardı; böylece, halı ihracatından elde edilen büyük kârlar da şirketin Londra’daki merkezine aktı.

1875 Moratoryumu’nun korkuttuğu Avrupalı yatırımcıların borçlarını tahsil edebilmek amacıyla hükümetle yaptıkları görüşmeler neticesinde 20 Aralık 1881 tarihli Muharrem Kararnamesi’yle Duyûn-ı Umumiyye İdaresi kuruldu; ipek, tütün, tuz, balık avı, damga ve içkiden alınan vergileri, yani devletin gelirlerinin %20’sini tahsil ve borç ödemelerine tahsis etme hakkı bu idareye verildi.

Osmanlı hazinesi 1886 ile 1914 yılları arasında 24 kere dış borca başvurdu ve toplam 156,37 milyon sterlin borçlandı. şartları aşırı olmayan bu borçlanmalardan elde edilen paralar, avansların geri ödenmesi, silâh bedeli, bütçe açıklarının kapatılması, daha önce alınan borçların ödenmesi veya dönüştürülmesi, Bank-ı Osmani’ye olan borçların tesviyesi, demiryolu ve rıhtım inşası, Trablusgarp ve Balkan savaşlarını finanse edebilmek için alınan avansların geri ödenmesi gibi amaçlara harcandı.

Lozan Konferansı’na uygun olarak oluşturulan ve Osmanlı borçlarını 129.600.000 lira olarak belirleyen uluslararası hakem heyeti, bu borcu Osmanlı Devleti’nden ayrılan ülkeler arasında paylaştırdı.

1862’de kaimenin kaldırılmasının ardından 1863’te Osmanlı ülkesinde kaime çıkarma yetki ve tekeli Bank-ı Osmanî-i Şâhâne’ye devredilmiştir.