OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Osmanlı yönetim felsefesine göre daire-i adliyyenin halkalarını oluşturan; adalet,
kanun, mutlakiktidar, ordu, servet ve halk, sosyal yapının ve işleyişinde temel
dayanaklarını oluştururdu. Osmanlı Devleti'nde aristokrasi bulunmamaktadır.

Fransa’nın 1797’de Avusturya ile imzaladığı Campo Formio Antlaşmasıyla Mora
ve Arnavutluk sahillerine yerleşti. İhtilâlin yaydığı fikirlerin bölgeye girmeye başladı.

Osmanlı Devleti, Batı’da iki yüzyıl önce örnekleri görülen, iç ve dış kamuoyunu
yönlendirmekte ve sosyal entegrasyonu sağlamakta etkin bir araç olan gazeteyi
ancak 19. yüzyılın ikinci çeyreğinde gündemine alabildi. Devlet, 1 Kasım 1831’den itibaren Takvim-i Vekayi adıyla resmi bir gazete çıkarmaya başladı.

Dağarcıve Mecmuâ-yı Fünun gibi dergiler halkı eğitmek ve genel kültür düzeyini
yükseltmek amacıyla ansiklopedik yazılar yayımladı.

II. Mahmud, saltanatının hemen başında âyanlarla Sened-i İttifak adı verilen bir sözleşme imzalayarak mutlak yetkilerine bir sınırlandırma getirdi. Bunu daha sonra kaldırdı. Bu sözleşme Mağna Carta'ya da benzetilmektedir.

Anayasa çalışmaları 1860'lardan sonra başlayan muhalefet hareketinin sonucunda (Yeni Osmanlılar Cemiyeti) hazırlandı ve 23 Aralık 1876'da yürürlüğe konuldu.

Bakanlıklar ilk kez  (Nezaretler) II. Mahmud döneminde kurulmaya başlandı.

II. Mahmud döneminde kapsamlı idari ve bürokratik reformlar, oldukça kalabalık bir memur kadrosunu ve yetişmiş insan gücünü gerektirdiği için orta öğretim düzeyindeki Mekteb-i Maarif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulum-i Edebiyye, daha sonra da rüştiyeler açıldı.

1850’de kurulan ve Şirket-i Hayriyye olarak adlandırılan vapur şirketi, Kabataş-Üsküdar ve Eminönü-Boğaziçi hatlarında başlattığı seferlerle uzun süredir
birbirinden kopuk bölgeleri birbirine bağladı.

İstanbul'da 1858’de Altıncı Daire-i Belediyye ismiyle Paris belediyesi model
alınarak oluşturulan ilk modern belediye teşkilâtı kuruldu.

Osmanlı yönetim felsefesine göre daire-i adliyyenin halkalarını oluşturan; adalet, kanun, mutlak iktidar, ordu, servet ve halk, sosyal yapının ve işleyişinde temel dayanaklarını oluştururdu. Devletin varlığının ve devamlılığın temeli olarak kabul edilen bu sistemin sorunsuz işletilebilmesi amacıyla, Osmanlı toplumu “askeri” (yönetenler) ve “reaya” (yönetilenler) şeklinde iki temel sınıfa ayrılmıştı. Doğru cevap B’dir.

Devlet-toplum ilişkilerinin yeniden tanımlanmasını gerektiren iç ve dış gelişmeler, öncelikle basın-yayın yoluyla toplumun merkeziyetçi politikalar doğrultusunda bilgilendirilip yönlendirilmesini gündeme getirdi. Bu dolaylı temasın yeterli görülmemesi üzerine, bu defa yine bir ilk olarak padişahın doğrudan tebaa ile buluşmasını sağlayan yurt gezilerine çıkıldı. II. Mahmud’un 1829-37 arasında farklı tarihlerde çıktığı beş gezi bu bağlamda değerlendirilebilir. Ege ve Doğu Trakya’daki Tekirdağ, Çanakkale Boğazı, Gelibolu, Edirne, Gemlik, İzmit, Varna, Şumnu, Silistre, Rusçuk gibi kentlere yapılan gezilerde, farklı din mensuplarına bizzat padişah tarafından beraberlik, adalet, eşitlik ve özgürlük mesajları verildi; ayrıca, halkın şikâyetlerini dinleyen padişahın talimatıyla, hastane, hamam, köprü, mektep gibi altyapı ve hizmet alanlarındaki eksikliklerin giderilmesi yönünde adımlar atıldı. Doğru cevap C’dir.

19. yüzyıl Osmanlı sosyal yaşamında bir diğer gelişme, ilk kez devlet eliyle bir gazetenin çıkarılmış olmasıdır. Osmanlı Devleti, Batı’da iki yüzyıl önce örnekleri görülen, iç ve dış kamuoyunu yönlendirmekte ve sosyal entegrasyonu sağlamakta etkin bir araç olan gazeteyi ancak 19. yüzyılın ikinci çeyreğinde gündemine alabildi. Devlet, 1 Kasım 1831’den itibaren Takvim-i Vekayi adıyla resmi bir gazete çıkarmaya başladı ve bunu, devlet destekli yarı resmi Ceride-i Havadis (1840), Tercüman-ı Ahvâl (1860), Tasvir-i Ef­kâr (1862) ve Muhbir (1867) gibi gazetelerin yayımı izledi. Doğru cevap E’dir.

Tanzimat reformlarının toplumun bazı kesimlerinde yarattığı rahatsızlık, özellikle 1853-1856 Kırım Savaşı’ndan sonra devletin ekonomik durumunun kötüleşmesi, buna karşılık toplumun elit tabakasında görülen Batı tarzı (alafranga) yaşam biçimi, lüks ve israf­la daha da arttı. Savaştan sonra Avrupalı devletlerin ısrarıyla ilân edilen Islahat Fermanı’yla gayrimüslimlere dini-mezhepsel güvencelerin yanında idari, hukuki ve sosyal alanda geniş haklar verilmesi, Müslüman kesimde ciddi bir tepki yarattı. Cizyenin kaldırılması, gayrimüslimlerin devlet memuru olabilmesi, Patrikhane’ye hukuki davalara bakma yetkisinin verilmesi, il genel meclislerine üyelik ve bedelli askerlik gibi yeni haklar, bu tepkinin nedenleri arasında en dikkat çeken maddelerdi. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı Devleti’nde mesleki hak ve çıkarları savunmak amacıyla toplu iş bırakma eylemlerine 1870’li yılların başlarında rastlanır. Bu dönemde işçilerin en yoğun olduğu sanayi kolları, kara, deniz ve demiryolu ulaşımı, inşaat, dokuma, madencilik, cam, kâğıt, tütün ve gıda sektörleriydi. Bu iş kollarında Müslümanların yanında büyük oranda gayrimüslim çalışmaktaydı. İlk örgütlü işçi eylemi olarak 1863’te Zonguldak kömür madeni işçilerinin iş bırakması görülüyor. Ocak 1872’de ise tersane işçileri greve gitti. Beyoğlu Telgraf­hanesi işçilerinin Şubat 1872’deki iş bırakma eylemi, gerçek anlamda ilk grev olarak kabul edilir. 1872-76 yılları arasında tersane ve demiryolu işçilerinin başı çektiği onlarca iş bırakma eylemi yaşandı. Bu dönemde işçiler arasında sınıf bilincinin oluşmaya başlamasıyla, Osmanlı sosyal ve ekonomik yaşamını ciddi anlamda etkileyen yeni bir kavram, “tatil-i eşgâl”, yani grev ortaya çıktı. Doğru cevap B’dir.

Yangınlar, salgınlar, göçler ve zorunlu iskân hareketleri sonucunda başkent İstanbul’un sosyal yapısında belirgin değişiklikler oldu. Toplumun Müslüman kesimi yanında Musevi kesimde de bu türden zorunlu yer değiştirme olayları meydana geldi. Örneğin Fener-Balat yöresine yerleştirilen Yahudiler, nüfus yoğunluğuyla ters orantılı olarak dar mekânlar içinde adına Yahudihane (cortejo) denilen apartman mimarisinin ilkel bir biçimi olan yeni bir konut tipi yarattılar. Bitişik nizam olan bu konut tipi, oda oda kiraya verilmek suretiyle, söz konusu kesimler için aynı zamanda bir gelir kaynağına dönüştürüldü. Doğru cevap A’dır.

Doğu-İslâm toplumlarında dini endişelerden çok namus algısının katılaştırdığı mahremiyet algısı, 19. Yüzyılda eskisi kadar aşılmaz bir toplumsal yargı olma özelliğini kaybeder oldu. Özellikle 1870 Büyük Beyoğlu Yangını’ndan sonra Tepebaşı ve Taksim’de yapılan büyük gezi parkları, Kuledibi, Bakırköy, Çamlıca, Moda ve Çif­tehavuzlar’daki gazinolar, insanlara karma bir biçimde dışarıda daha fazla vakit geçirme imkânı sağladı. Zamanla kadının toplumsal yaşamın aktif bir üyesi haline gelmesi, aile içi genel kültür düzeyini yükselttiği gibi, erkek-kadın ilişkilerinin yeniden tanımlanmasını sağladı. Doğru cevap D’dir.

1850’de kurulan ve Şirket-i Hayriyye olarak adlandırılan vapur şirketi, Kabataş-Üsküdar ve Eminönü-Boğaziçi hatlarında başlattığı seferlerle uzun süredir birbirinden kopuk bölgeleri birbirine bağladı. Eyüp-Hasköy hattında çalışan Haliç Vapur Şirketi ve Marmara-Adalar hattında çalışan Fevâid-i Osmaniyye (İdare-i Aziziyye, İdare-i Mahsusa), tabii şartlar ile mesafeyi, İstanbul, Galata ve Üsküdar arasındaki sosyal, kültürel ve ekonomik bütünleşmenin engeli olmaktan çıkardı. Doğru cevap C’dir.

Sosyal hayatta değişimin önemli unsurlarından biri de haberleşmedir. 1845’te Amerika’da ilk telgraf hattının faaliyete geçmesinin ardından Osmanlı ülkesindeki ilk telgraf denemesi 9 Ağustos 1847’de sarayda yapıldı. Bu denemenin başarılı olması üzerine Mors Alfabesi’nin mucidi Samuel Morse’a Sultan Abdülmecid tarafından nişan verildi. İlk telgraf hattı ise 1853-56 Kırım Savaşı esnasında çekildi. Doğru cevap C’dir.

Siyasi ve iktisadi nedenlerin yarattığı toplumsal sorunlar 19. yüzyılda Müslüman kesimi genel anlamda fakirleştirirken, Galata ve Beyoğlu bölgesindeki gayrimüslim unsurlar giderek zenginleşti. Bu durumun doğal bir sonucu olarak gayrimüslimlerin yoğun olarak yaşadığı Beyoğlu ve çevresinde, refah düzeyi yüksek elit bir yaşam tarzı doğdu. Yabancı elçiliklerin de bulunduğu Beyoğlu semti, iktisadi ve siyasi gücün sembolü olarak 19. yüzyıl boyunca gelişti. 1858’de Altıncı Daire-i Belediyye ismiyle Paris belediyesi model alınarak oluşturulan ilk modern belediye teşkilâtı burada kuruldu ve Beyoğlu yüzyılın sonlarına doğru Avrupa kentlerinin görüntüsüne büründü. Doğru cevap E’dir.