OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Reform süreçleri sancılıdır. Geleneğin gücü, kemikleşmiş dini algılar, kurulu düzende elde edilmiş kazanımları kaybetme korkusu ve değişimin getireceği yeni sonuçların yarattığı endişeler bu sancının başlıca nedenleridir.

18.ve 19. yüzyıllar, Osmanlı Devleti’nde reform çabalarının ivme kazandığı dönemlerdi. Ancak Lâle Devri (1718­1730) olarak nitelenen döneme, Patrona Halil; Nizam­ı Cedid reformlarına ise Kabakçı (1807) diye sonradan meşhur olan isyanlarla son verilmiş olması, bu tür girişimlerin ne denli riskli olduğunu göster­ mişti. Bu nedenle 19. yüzyılın neredeyse tamamında, II. Mahmud (1808­1839), Abdülmecid (1839­1861), Abdülaziz (1861­1876) ve özellikle de II. Abdülhamid devirlerinde (1876­1909) iktidarlar, kamuoyunun düşüncelerini öğrenmek ko­ nusunda hayli istekli ve tedbirli davrandı. Bu istek hafiye teşkilatı ve jurnalcilik yoluyla bazen toplumu sindirmeye ve basın­yayın organlarını sansür yoluyla sı­ nırlamaya kadar vardı.

Özellikle 1826­1856 arasında gerçekleştirilen kapsamlı reformlarla, klasik Os­ manlı düzeni zihniyet ve kurumlarıyla birlikte dönüştürüldü. Devlet, bu süreçte uygulamaya koyduğu yeniliklerin kamuoyunda ne tür etki ve tepkiler yarattığını belirlemek amacıyla ve hafiyeler aracılığıyla havadis jurnalleri adı verilen istihba­ rat raporları hazırlattı. Dolayısıyla kamuoyunun bakışının doğrudan ve kontrollü bir biçimde idari birimlere ulaştırıldığını söylemek mümkündür.

Babasının yolundan giden Sultan Abdülmecid de hükümdarla halk arasındaki mesafeyi olabildiğince azaltmak ve sorunları yerinde görmek amacıyla 1844 ve 1846’da İzmit, Bursa, Çanakkale, Adalar vb. yerleri kapsayan yurt gezilerine çıktı; idari ve askeri birimleri sık sık teftiş etti. Haberleşme ve ulaşımın yanında, örgün eğitim ve özellikle kızların eğitimi alanlarında padişahın yakın ilgi ve takibiyle önemli mesafeler alındı. Sivil­askeri okulların sınav ve mezuniyet törenlerinde hazır bulunması, önceki dönemlerle kıyaslanmayacak derecede yönetenle yöneti­ lenler arasındaki mesafeyi azalttı.

Dini kitaplarda hatalı bir basımın ya­ ratacağı bilgi yanlışlığı ve bunun ibadetleri geçersiz kılacağı hususları elbette bazı kesimlerde endişe yaratmıştı. Aynı şekilde bu sektörden geçimini sağlayanların, bu yeni teknikten rahatsız oldukları da doğrudur. Ancak bu gerekçeler matbaanın geç gelme nedenlerini açıklamakta yetersiz kalır.Aslında gerçek daha basittir: arz­talep dengesi ve estetik kaygı. Daha açık bir ifadeyle, estetik olarak yazma kitaptan kopamayan ve basma kitabı beğenmeyen bir toplumda buna bir de okuma yazma oranının düşüklüğü eklenince matbaanın tercih edilmeme konusu kendiliğinden netleşir.

Osmanlı da 1729­1829 arasında, yani yüzyıl­ lık zaman diliminde basılan kitap sayısının sadece 180 adet olması bu ilgisizliği ortaya koyar. Satın alanların, sade ve zevksiz buldukları basılı kitapları süsletmek üzere tezhip ustalarına götürmeleri, dönemin kitap algısını ve basma kitaba olan bakışı göstermesi açısından ilginçtir.

1860’lı yıllara kadar oldukça yavaş ilerleyen Osmanlı matbaacılığı, bu tarihten sonra gazete ve dergi yayıncılığında görülen hareketlilikle birlikte nitelik ve nice­ lik bakımından gelişti. 1860’ta ilk özel gazete olan Tercüman­ı Ahval ve 1862’de de Tasvir­i Ef­kâr çıkmaya başladı. 1870’ten sonra ise Ahmed Mithat Efendi, Mihran Efendi ve Ebüzziya Tevfik’in dizi yayıncılığı ve cep kitaplarıyla matbaa alanında hissedilir bir hareketlilik yaşandı.

Osmanlı sınırları içerisinde çıkan ilk Türkçe gazete, Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın  talimatıyla 2 Aralık 1828’de Kahire’de yayın hayatına başlayan Vekayi-i Mısriyye’dir. 

1831’den itibaren Takvim­i Vekayi adlı resmi gazete yayınlanmaya başlandı. 1860’ta ilk özel gazete olan Tercüman­ı Ahval ve 1862’de de Tasvir­i Ef­kâr çıkmaya başladı. 1840’ta yarı resmi bir organ olarak yayın hayatına başlayan Ceride­i Havadis oldu.Manzûme­i Ef­kâr (1866) 

İbrahim Şinasi’nin (1826­1871) çıkardığı Tasvir­i Ef­kâr 27 Haziran 1862’de ya­ yın hayatına başladı. Yalın dili ve içeriğiyle kısa sürede İstanbul basının önemli isimlerinden biri oldu. Haberlerin yanında fi­kir yazılarına da yer veren gazete, zamanla Yeni Osmanlılar olarak adlandırılacak olan muhalif kesimin sesi haline geldi.

Gazetenin başta eğitim konusu olmak üzere yönetimi sert biçimde eleştirmesi ve özellikle muhalif­ler için bir çekim merkezi haline gelmesi, hükümeti hareke­ te geçirdi. Şinasi, 4 Temmuz 1863’te Meclis­i Maarif’teki görevinden ve devlet memurluğundan çıkarıldı. İki yıl daha gazetenin yayın yönetmenliğini yürüten Şinasi, 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi’nin ağır cezalar öngören maddeleri ne­ deniyle endişelenerek gazeteyi Namık Kemal’e bırakıp Paris’e gitti. Namık Kemal  yönetiminde eğitim konularına ağırlık verengazete, zamanla hürriyet, millet ve hükümet gibi siyasi konuları işlemeye başladı ve Yeni Osmanlıların yayın organı haline geldi.

Islahat Fermanı’yla cizyenin kaldırılması, gayrimüslimlerin devlet memuru olabilmeleri, vilâyet meclislerine üyelik ve bedelli askerlik gibi ye­ ni haklar verilmesi, Müslümanlar arasında ciddi bir tepki doğurdu. Bu hakların, zamanla ve özellikle dış müdahalelerle gayrimüslimleri toplumun siyasi ve iktisa­ di anlamda ayrıcalıklı bir kesimi haline getirmesi, asırların şekillendirdiği “hâkim millet” olma ayrıcalığını kaybettiğini düşünen ve bunu devletin acziyle hüküme­ tin ihanetine bağlayan Müslümanların sayısını gün geçtikçe arttırdı.

Bütün bunlara, hak ettikleri makamların kendilerinden esirgendiğini düşünen sivil ve asker memurlarla muhafazakâr muhalefet de eklenince 1859’da gizli bir cemiyet kuruldu.Bunların amacı, gerekirse silâhlı bir darbeyle Sultan Abdülmecid’in saltanatı­ na son vermedi.

Bu örgütün toplantısını haber alan iktidar  baskın yaparak bunları yakalayıp Kuleli  Kışlasında tutsak tutup yargıladılar.

Yeni Osmanlılar, saltanat ve padişah karşıtı değillerdi, temel­ de hukuk devletini kuracak ve millet iradesini yönetime yansıtacak bir anayasanın yapılıp meclisin açılmasını sağlamaktı, bir başka ifadeyle, meşruti bir monarşiyi savunmaktaydı. Üstelik Ziya Bey ve Namık Kemal, ne gerekçeyle olursa olsun silâha ve şiddet içeren eylemlere karşıydılar. Daha Batıcı ve farklı siyasi fikirlere sahip olan Şinasi, bu gruba sırtı­nı döndüğü gibi, Meslekçiler de, Yeni Osmanlıları pasif yenilikçiler olarak nitele­ yip yollarını ayırdılar.

1831’den itibaren Takvim­i Vekayi adıyla resmi bir gazetenin yayın hayatına başlaması, 1836’da kamuya açık yerlere padişahın portresinin (tasvir­i hümayun) asılması gibi uygulamalar ise padişahın tebaasıyla dolaylı temas, bilgilendirme ve kendini hatırlatma çabasının yansımalarıydı. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Toplumun kaygılarını bizzat görerek bilgilenmek gerektiğini düşünen padişahlar yurt gezilerine çıktılar. II. Mahmud, bu bağlamda 1829-1837 yılları arasında beş yurt gezisi yaptı. yurt gezilerini sembolik bir temas olmaktan çıkaran şey, halkı muhatap alma gibi yeni ve farklı bir uygulamanın aracı olmasıydı. Nitekim, II. Mahmud’un bu gezilerde çarşı pazar dolaşarak müslim­gayrimüslim ayrımı yapmadan halkın şikâyetlerini dinlemesi, bahşişler dağıtması ve sıradan insanlarla yemek yemesi, önceki dönemlere ait padişah algısıyla yan yana dahi getirilemeyecek uygulamalardı. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Sultan Abdülaziz’in bir adım daha ileriye giderek yurt dışındaki gelişmelerle idari ve toplumsal düzenleri yerinde görmek üzere Avrupa’yı ziyareti, Osmanlı padişahları açısından bir ilkti. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Osmanlı sınırları içinde ilk matbaa, İspanya’dan sürülen Yahudi mülteciler tarafından 1493 yılında kuruldu; daha sonra 1567’de Ermeniler ve 1627’den itibaren de Rumlar tarafından kullanıldı. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Osmanlı sınırları içinde ilk matbaa, İspanya’dan sürülen Yahudi mülteciler tarafından 1493 yılında kuruldu; daha sonra 1567’de Ermeniler ve 1627’den itibaren de Rumlar tarafından kullanıldı. Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

İlk Türk matbaası ise İbrahim Müteferrika’nın çabaları neticesinde 1727 yılında kuruldu. Kurucusundan hareketle Müteferrika Matbaası olarak da anılan bu matbaa 1729’da asıl adı Sıhahü’l­Cevherî olan Vankulu Lügatini basarak yayım hayatına başladı. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Matbaanın Müslüman Osmanlılar tarafından geç bir dönemden itibaren kullanılması, üzerinde en fazla konuşulan konulardan biridir. Dini kaygılarla matbaaya tepki gösterildiği ya da kitap yazarak veya çoğaltarak geçinen müstensihlerle süslemelerini yapan tezhipçilerin boykotu nedeniyle geç geldiği gibi suçlama ve savunmalar öne çıkan tartışma konularıdır. Aslında gerçek daha basittir: arz­talep dengesi ve estetik kaygı. Daha açık bir ifadeyle, estetik olarak yazma kitaptan kopamayan ve basma kitabı beğenmeyen bir toplumda buna bir de okuma yazma oranının düşüklüğü eklenince matbaanın tercih edilmeme konusu kendiliğinden netleşir. Doğru yanıt “E” şıkkıdır

Tanzimat öncesinde Osmanlı yayın hayatını etkilemiş olan iki matbaadan biri, taşbaskı (litografi) tekniğini ülkeye getiren Kayol Kardeşler’in (Henri Caillol ve Jacques Caillol) 1831’de İstanbul’da kurdukları matbaadır. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

1860’ta ilk özel gazete olan Tercüman­ı Ahval ve 1862’de de Tasvir­i Efkâr çıkmaya başladı. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

İmparatorluk sınırları esas alındığında basın faaliyetleri 18. yüzyıl sonlarına kadar götürülebilir. 1795’te İstanbul’daki Fransız elçiliği matbaasında basılan ve Bulletin de Nouvelle adıyla yayımlanan ilk gazeteyi, 1796’da Gazette Française de Costantinople adıyla aylık olarak yayınlanan ikincisi izledi. Daha sonra Presse d’Orient (1849­1854), Courrier d’Orient (1854), Gazette Medicale d’Orient (1857) ve Le Commerce de Constantinople gibi Fransızca gazeteler yayımlandı. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.