OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Devletin 1843’te inşasına başladığı İzmir Kâğıt Fabrikası, üç yıl içerisinde üretime geçmesine ve gümrük ve vergi muafiyeti gibi teşviklere rağmen, kötü yönetim, kalite sorunu ve Avrupa ürünleriyle rekabet edememe gibi etkenler yüzünden 1855’te kapanmak zorunda kaldı.

Devletin sanayi girişimlerinden vazgeçmesinden sonra, 1864’te sanayii desteklemek ve girişimcilere yol göstermek üzere Islah-ı Sanayi Komisyonu
kuruldu.

Yed-i Vahid, devletin Yeniçeri Ocağı’nı kaldırıp Asakir-i Mansure ordusunu kurmasından sonra hazineye gelir temin etmek üzere kereste, kömür, palamut, afyon, hububat gibi bazı maddelerin ticaretini bizzat yapmak üzere piyasaya
girmesi ve müdahalesi anlamında kullanılmaktadır.

Antlaşmayla Yed-i vahid usulü İngilizler için kaldırılmıştır.

1856 Paris Kongresi’nde konuyu gündeme getiren Âli Paşa’nın, kapitülasyonların
ülkenin gelişimini engelleyip hükümetin nüfuzunu kırdığını belirtmesi üzerine,
yeniden gözden geçirilmeleri hususu kongrede onaylandı; ancak daha sonra
İstanbul’da toplanması gereken konferans gerçekleşmediği için bu girişimden
bir sonuç çıkmadı.

Osmanlı maliyesinde kâğıt para Tanzimat’ın hemen ardından, Tanzimat’la birlikte
verilen sözlerin yerine getirilebilmesi, yani reformların finanse edilebilmesi
için çıkarıldı.

Osmanlı ülkesindeki ilk banka olan Dersaadet Bankası, devletin Avrupa’daki
harcama ve ödemelerinde bir sterlin 110 kuruş üzerinden ödeme yapmayı
üstlenen Galata’nın iki ünlü bankeri Jacques Alléon ve Emmanuel Baltazzi’nin
maliye ile olan ilişkileri neticesinde kuruldu

Islahat Fermanı’nda paranın istikrara ve maliyenin düzene kavuşturulabilmesi
için bankaların kurulması gerektiğine vurgu yapılır.

Osmanlı Bankası kâğıt para ve değerli kâğıt çıkarma imtiyazı da dahil bir devlet
bankası olarak faaliyet göstermekle yükümlüydü.

Osmanlı Devleti’nde Avrupa örneğine göre kurulan ilk yerli anonim şirket
Şirket- i Hayriyye’dir.

Osmanlı Devleti, bir yandan bu faaliyetlerde bulunup sanayileşme hamleleri yaparken, bir yandan da 1851’den itibaren uluslararası sergilere katılıp ülkede üretilen sınai ve tarımsal ürünleri uluslararası arenada sergilemekten geri durmadı. Sergilere gönderilen ürünler genel olarak deri, porselen, tekstil, tarım, madencilik ve kâğıt gibi günümüzde de söz sahibi olunan sektörlere aitti. Devlet, bununla da yetinmeyip 1863’te Sergi­i Umumi­i Osmani adıyla uluslararası bir sergiyi İstanbul’da organize etme başarısını gösterdi. Doğru cevap C’dir.

1. Mahmud döneminden beri sürdürülen sanayi tesislerinin devlet eliyle kurulması yönünde ki siyaset, bu fabrikaların hazinenin sırtına yüklediği maliyet ve Kırım Savaşı’nın bütçe dengelerini sarsması yüzünden 1860’lar dan itibaren terkedildi. Öte yandan devletçi sanayileşme siyaseti, 1838 Baltalimanı Ticaret Antlaşması’nın liberal fikir ve hükümleriyle de çelişmekteydi. Bu siyasetin terkedilmesinin nedenlerinden biri de, devlet fabrikalarının, kapitülasyonları gerekçe gösteren ve imparatorlukta imtiyazlı bir konum da bulunan Avrupalı tüccarların sattıkları mallarla giriştikleri eşitsiz rekabete dayanamamaları; bir diğeri de, devletin, bu dönemde imtiyaz verdiği Avrupalı girişimcilerin kurduğu anonim şirketlerden hizmet almayı tercih edip daha ziyade yatırımları düzenleyici bir rol üstlenmesiydi. Doğru cevap C’dir.

Geniş topraklara sahip olan ülkenin çok az bir kısmında tarım yapılabilmekte ve toprak bolluğuna rağmen nüfusun nisbi azlığı bu bağlam da bir çelişki oluşturmaktaydı. Bu emek kıtlığı yetmezmiş gibi, tarım eski teknikler ve ilkel araçlarla yapılmaktaydı. Batı Anadolu gibi ticari ilişkilerin gelişmiş olduğu bazı bölgelerde Avrupalı girişimcilerin de etkisiyle tarımda modern araçlar kullanılmaya başlandı; ancak imparatorluk geneli düşünüldüğünde bu oranın sınırlı kaldığı ifade edilebilir. Öte yandan yolların ve ulaşım sisteminin yetersizliği, yapılan üretimi ister istemez ihtiyaçlarla ve üreticinin hane içi tüketimiyle sınırlamakta ve ihtiyaç fazlasının pazarlara arzını engellemekteydi.  Doğru cevap C’dir.

1828’den itibaren yeni ordu için gelir sağlamak amacıyla hububat, ipek ve afyon gibi bazı maddelere “yed-i vahid” denilen tekel uygulaması, bu maddelerin ticaretini yapan tüccarları endişelendirdi. Yed-i Vahid, devletin Yeniçeri Ocağı’nı kaldırıp Asakir-i Mansure ordusunu kurmasından sonra hazineye gelir temin etmek üzere kereste, kömür, palamut, afyon, hububat gibi bazı maddelerin ticaretini bizzat yapmak üzere piyasaya girmesi ve müdahalesi anlamında kullanılan bir tabirdir. Doğru cevap D’dir.

19. yüzyılda yerli sermayeyi, iktisadi yapıyı, şirketlerin gelişimini ve devletin bir iktisadi siyaset belirlenmesini engelleyici bir konum kazanan kapitülasyonlar, yabancı devletlerin ülkenin iç işlerine karışmak için kullandıkları bir araca dönüştü. 1856 Paris Kongresi’nde konuyu gündeme getiren Âli Paşa’nın, kapitülasyonların ülkenin gelişimini engelleyip hükümetin nüfuzunu kırdığını belirtmesi üzerine, yeniden gözden geçirilmeleri hususu kongre de onaylandı; ancak daha sonra İstanbul’da toplanması gereken konferans gerçekleşmediği için bu girişimden bir sonuç çıkmadı. Âli Paşa, 7 Temmuz 1867’de, devletin hükümranlık haklarına aykırı olan imtiyaz iddialarının reddedileceğini elçiliklere bildirdi. Doğru cevap B’dir.

İlk dönemlerden beri hayli karmaşık bir yapı gösteren Osmanlı para sistemi 19. yüz yılın başlarında da bu vaziyetini korumaktaydı. İlk Osmanlı gümüş sikkesi olan akçe 1326’da Orhan Bey ve ilk altın para ise Fatih Sultan Mehmed dönemin de basıldı. Doğru cevap A’dır.

İltizam Sisteminin özü güncel ifadeyle devletin vergi sistemini özelleştirmesidir. Maliyenin, kendisine ait belli bir geliri (mukataa) belirli bir süre ve yıllık bir bedel karşılığında kârı ve zararı kendisine ait olmak ve bedelin bir bölümünü peşin almak koşuluyla ve müzayedeyle özel bir şahsa devretmesidir. Bu işi yapan kişiye mültezim denirdi. Bu sistem Tanzimat’ın ardından iki yıl kadar kaldırıldı; ancak, 1842’de tekrar uygulanmaya konularak devletin sonuna kadar varlığını sürdürdü. Doğru cevap D’dir.

Tanzimat’la beraber yüzünü Avrupa’ya çeviren Osmanlı Devleti’nde, diğer alanlar da olduğu gibi, ticari alanda da kanunlar tercüme edilerek problemler Batı hukukuna göre tanımlanmaya başlandı. Ayrıca, Ticaret Nezareti kurularak Beylikçi’nin yürüttüğü Avrupa tüccarlarının işlemleri de nezaretin sorumluluğuna verildi. Ardından Osmanlı ve yabancı uyruklu tüccarlar arasındaki anlaşmazlıklara bakmakla görevli Ticaret Mahkemesi (Ticaret Meclisi) oluşturuldu. Ticari davalar görülürken Avrupa ve Hayriyye tüccar temsilcileri de mahkemede hazır bulunurdu. Doğru cevap C’dir.

1851’de Hindistan yolunu kısaltmak amacıyla İskenderiye ve Kahire üzerinden Kızıldeniz’e varacak bir demir yolu imtiyazını Osmanlı hükümetini devreden çıkartarak Mısır Valisi Abbas Paşa’dan alan İngilizler, iki devlet arasında büyük bir diplomatik krize neden oldu. Neticede, padişah fermanıyla imtiyazın verilmesi üzerine başlayan ve İskenderiye ile Kahire arasındaki 211 km’lik kısmı 1856’da tamamlanan bu hat, Osmanlı Devleti’nde inşa edilen ilk demir yolu olup Süveyş Kanalı’nın açılmasından sonra önemini ve işlevini yitirdi. Doğru cevap C’dir.

Maliyenin yaşadığı krize Kırım Savaşı’nın getirdiği ekstra maliyet de eklenmişti. Dolayısıyla ortada dış borç dışın da bir alternatif de yoktu. 1854’te uzun görüşmeler neticesinde İngiliz hükümetinin desteğiyle ve Londra’da Palmer ve Paris’te Goltschmidt Şirketlerinin aracılığıyla üç milyonu hemen ve iki milyonu da gerektiğinde kullanılmak üzere toplam beş milyon sterlin borçlanıldı. Doğru cevap E’dir.