OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Hariciye Nazırı Mustafa Reşid Paşa, 3 Kasım 1839’da Topkapı Sarayı’nın bahçesindeki Gülhane meydanında, vükelâ, rical, ulema, Rum ve Ermeni patrikleri, hahambaşı, esnaf temsilcileri, sefirler ve diğer davetlilerin huzurunda Tanzimat Fermanı’nı okudu.

Tanzimat Fermanı, dış kamuoyunda farklı tepkiler aldı. Nitekim, İngiliz ve Fransız kamuoyu fermanı olumlu buldu; Avusturya ve Rusya ise, olumsuz ve ihtiyatla
karşıladı. Padişahın ve yönetici elitin yetkilerinin bu fermanla sınırlandırıldığını
gören Avusturya Başbakanı Prens Metternich, ülkesinde de benzer isteklerle karşılaşabileceği endişesiyle ilân edilen reformları eleştirdi. Rusya ise, iç ve dış siyasette Osmanlı Devleti’ne güç katacağı ve İngiltere’yle Fransa’nın bu ülkedeki etkinliklerini arttıracağı gerekçesiyle yeni kararlara karşı olumsuz bir tavır takındı.

Hükümet, Tanzimat reformlarını uygulama bağlamında hazırlıklı olmadığı için öngörülen ıslahatları ülkenin tamamında değil, öncelikle Edirne, Bursa, İzmir, Ankara, Aydın, Konya ve Sivas gibi nisbeten merkeze yakın ve yapılanların
kolaylıkla denetlenebileceği yerlerde uygulamaya konulmasını kararlaştırdı. Trabzon eyaleti önce bu kapsama alındıysa da, bölgede ortaya çıkan tepkiler üzerine Tanzimat’ın burada uygulanması ertelendi.

Siyasi ve stratejik açıdan merkezle bağları sorunlu olan yerlerde Tanzimat’ın
uygulanması zamana yayıldı; zira, hükümetin korkusu, isyan çıkarmak için çalışanların yeni sistemi bahane ve kendilerine vesile etmesiydi. Nitekim, bu endişeyle uygulamanın geciktirildiği hemen her yerde hükümetin öngördüğü üzere isyanlar ve ciddi sorunlar meydana geldi. Nitekim, Mart 1845’ten itibaren Erzurum ve Diyarbekir eyaletlerinin de Tanzimat kapsamına alınması üzerine Van ve civarında isyanlar çıktı.

Tanzimat’ın en önemli maddelerinden biri, iltizamın kaldırılmasına ve çeşitli isimler altında alınan vergiler yerine, herkesten geliri oranında bir “vergi”nin tahsiline yönelik tespitti. Merkezi bir mali yönetimin kurulabilmesi, yani, gelirlerin hazinede toplanıp harcamaların da yine buradan yapılabilmesi için merkez ve taşra teşkilâtının buna göre düzenlenmesi ve öncelikle de halkın mal ve mülküyle yıllık gelirinin belirlenmesi gerekiyordu. Ancak, II. Mahmud’un başlatmış olduğu mali yenilikler henüz bir düzene kavuşmamıştı. Nitekim, 28 Şubat 1838’de Hazine-i Âmire ile Mansure Hazinesi’ni Umur-ı Maliye Nezareti adıyla birleştiren ve sermaye sahipleriyle memurları her zaman tedirgin eden müsadereyi kaldırıp memurlara maaş bağlayan II. Mahmud’un ölümünden iki ay sonra, 2 Eylül 1839’da Maliye Nezareti lağvedilerek Hazine-i Âmire ile Hazine-i Mukataat Def­terdarlıkları kurulmuştu.
Böyle istikrarsız bir ortamda, Tanzimat Fermanı’nda belirlendiği üzere, valilere
sadece eyaletin güvenliğiyle ilgili konular bırakılarak iltizam usulü kaldırıldı; vergi toplama görevi ise, merkezden geniş yetkilerle gönderilen muhassıllara verildi

Valilere sadece eyaletin güvenliğiyle ilgili konular bırakılarak iltizam usulü kaldırıldı; vergi toplama görevi ise, merkezden geniş yetkilerle gönderilen muhassıllara verildi. Bu düzenlemelere uygun olarak 19 Ocak 1840’ta Tanzimat’ın uygulandığı yerlerin (dâhil-i daire-i Tanzimat) mali işleriyle ilgilenmek üzere Maliye Nezareti yeniden kuruldu; eski sistemin uygulandığı alanlar ise Hazâin-i Âmire Def­terdarlığı’nın sorumluluğunda bırakıldı. Ancak, bu iki başlı yönetim maliyedeki istikrarsızlığı ve kargaşayı daha da arttırdığı için Nisan 1840’ta def­terdarlık kaldırılarak Maliye Nezareti tekrar mali işlerin tek sorumlusu oldu.

Yeni sistemden çıkarları zedelenen vali, mütesellim, eşraf, âyan, sarraf, mültezim, voyvoda gibi zenginleşmiş zümreler Tanzimat’ı başarısızlığa uğratmak
için halkı kışkırtmak da dahil ellerinden gelen her şeyi yaptılar. Bulgarlar 1841
Nisanında Niş’te ciddi bir isyan çıkardı; Tokat’ta ise, bir muhassıl öldürüldü. Bu
sıkıntılara nitelikli eleman yokluğu da eklenince muhassıllıktan beklenen fayda
sağlanamadı ve neticede, başarısızlığa mahkûm edilen bu sistemi Mart 1842’den
itibaren kaldırılarak iltizam uygulamasına geri dönüldü.

Redif Askeri: II. Mahmud döneminde Asakir-i Mansure Ordusu’na destek olmak üzere 1834’te oluşturulan ihtiyat askerinin genel adıdır. Redif birliklerinin her sancağın 23-32 yaşları arasındaki gençleri arasından kur’a ile belirlenerek oluşturulması kararlaştırılmıştı. Serasker Hüsrev Paşa’nın bu birliklerin teşkilinde büyük katkısı oldu. Anadolu ve Rumeli’deki redif taburları 1836’da müşirlerin
idaresine verildi.

Tanzimat Fermanı müslim ve gayrimüslim bütün halkın; Islahat Fermanı ise, neredeyse sadece gayrimüslimlerin durumunu iyileştirmeyi amaçlamaktaydı. Tanzimat Fermanı iç dinamiklerin zorlamasıyla, Islahat Fermanı ise, tamamen dış baskıların ve yabancı elçilerle yapılan müzakerelerin sonucunda ortaya çıktı. Tanzimat Fermanı kararlaştırılıp iç ve dış kamuoyuna duyurulduğu ve ülkeyi her hangi bir taahhüt ve yükümlülük altına sokmadığı halde, Islahat Fermanı, Paris Anlaşması’nın 9. maddesinde söz konusu edilerek devleti taahhüt altına soktu; gayrimüslimlere verilen hakların uygulanmadığı gerekçesiyle yabancı devletlerin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale etmelerine de zemin hazırladı. 

Müslümanlarla gayrimüslimler arasında veya her iki tarafın kendi aralarında çıkan anlaşmazlıklara bakmak üzere karma mahkemelerin kurulmasına, gayrimüslimlerin şahitliklerinin kabulüne ve herkesin kendi inancına göre yemin etmesine imkân tanındı.

Bâbıâli’de Sami Paşa, Mümtaz Efendi, Suphi Bey ve Ahmed Refik Bey’den oluşan
bir komisyon kuruldu ve fermanın maddelerinin uygulanmasına öncelikle Hüdavendigâr sancağından başlanmasına karar verildi. Fermanın getirdiği âyin serbestliği üzerine kiliselerde çanların çalınmaya başlaması Müslümanların tepkisini çekti; gayrimüslimler arasında da Müslümanların kendilerine saldıracağına dair söylentiler yayıldı. Bu gergin ortamda, Maraş, Halep, Şam, Lübnan, Cidde, Girit, Bosna-Hersek gibi ülkenin farklı yerlerinde değişik tarihlerde fermana tepki göstermek veya yeni haklar istemek amacıyla ayaklanmalar ve gayrimüslimlerle Müslümanlar arasında çatışmalar çıktı.

Reşid Paşa’nın ölümünden sonra, genel olarak Bâbıâli’nin hâkimleri olan Fuad
Paşa’nın 1869’da ve Âli Paşa’nın da 1871’de vefat etmelerinin ardından, saray ve
Bâbıâli arasındaki iktidar mücadelesi yeniden başladı. 1871-1875 arasında sadaretin sekiz defa el değiştirmesi bu mücadelenin şiddetini göstermektedir. Sultan Abdülaziz’in 8 Eylül 1871’de sadarete atadığı Mahmud Nedim Paşa, düzenleme adı altında Âli Paşa’nın ekibini tasfiye ve merkez ile taşra bürokrasisini altüst etti; memurların bir kısmını görevlerinden aldı, bir kısmının yerlerini değiştirdi ve vilâyetlerin tahsisatını kıstı. Dış siyasette ise, Fuad ve Âli Paşaların Avrupa eksenli çizgisinden ayrılarak Rusya’ya meyletti.

Tanzimat Fermanı Sultan Abdülmecid döneminde ilan edilmiş, kendisi töreni Gülhane Köşkü’nden izlemiştir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Caize, üst düzey görevlere atanan kişilerin bu atama karşılığında padişaha, sadrazama ve maiyetine vermeleri gelenek olan ayni veya nakdi hediyeler için kullanılan bir tabirdi. Verilecek caizenin miktarı tevcih edilen makama göre değişir; caize, bazen tayinden önce de verilebilirdi. Doğru cevap D şıkkıdır.

Halkın can ve mal emniyetini sağlamak, merkez ve taşrada devleti temsil eden üst düzey görevlilerin fazla vergi talebiyle halka zulmetmelerini ve görevlerini kötüye kullanmalarını önlemek amacıyla, kadı, beylerbeyi ve sancakbeylerine hitaben çıkan padişah fermanlarına Adaletname adı verilirdi. Doğru cevap B şıkkıdır.

Çoğu kere beraber kullanılan Yurtluk-Ocaklık terimleri, toprağa tasarruf şeklini ifade eder. Yurtlukta, her hangi bir yerin gelirinin hayat boyu kullanılması; ocaklıkta, bu gelirin ve tasarrufun irsen çocuklara intikal ettirilebilmesi söz konusudur. Doğru cevap A şıkkıdır.

Redif Askeri, II. Mahmud döneminde Asakir-i Mansure Ordusu’na destek olmak üzere 1834’te oluşturulan ihtiyat askerinin genel adıdır. Redif birliklerinin her sancağın 23-32 yaşları arasındaki gençleri arasından kur’a ile belirlenerek oluşturulması kararlaştırılmıştı. Serasker Hüsrev Paşa’nın bu birliklerin teşkilinde büyük katkısı oldu. Anadolu ve Rumeli’deki redif taburları 1836’da müşirlerin
idaresine verildi. Doğu cevap E şıkkıdır.

Islahat Fermanı, 18 Şubat 1856’da, yabancı devletlerin temsilcileri, patrikler ve devlet ileri gelenlerinin katıldığı bir törenle Bâbıâli’de kamuoyuna duyuruldu ve böylece gayrimüslimlere bazı yeni haklar tanınarak yabancı güçlerin devletin iç işlerine müdahalesi önlenmek istendi. Doğru cevap C şıkkıdır.

Islahat Fermanı, Paris Anlaşması’nın 9. maddesinde söz konusu edilerek devleti taahhüt altına soktu; gayrimüslimlere verilen hakların uygulanmadığı gerekçesiyle yabancı devletlerin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale etmelerine de zemin hazırladı. Doğru cevap D şıkkıdır.

1864’te Fransa’dan etkilenerek yapılan Vilâyet Nizamnamesi, önce pilot bölge olarak belli yerlerde uygulanıp başarılı olduktan sonra yavaş yavaş ülkeye yaygınlaştırıldı ve taşra teşkilâtı yeniden düzenlendi. Doğru cevap A şıkkıdır.

3 Şubat 1855’te rüşveti önlemek amacıyla Fransız kanunlarından ilham alınarak Men-i İrtikâb Kanunnamesi adıyla müstakil bir kanun hazırlandı. Doğru cevap C şıkkıdır.

Meclis-i Âli-i Tanzimat ve Mecelle Komisyonları ve Arazi Kanunnamesinin hazırlanmasıyla görevli heyete başkanlık yapan isim Ahmed Cevdet Paşa'dır. Doğru cevap E şıkkıdır.