OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Tanzimat Fermanı'nında eğitimle ilgili bir vaadden söz edilmemektedir. ancak Padişah Abdülmecid 1845'te yayınladığı bir fermanda eğitimle ilgili reformlar yapılmasını ister.

Tanzimat Fermanı, dış kamuoyunda farklı tepkiler aldı. Nitekim, İngiliz ve Fransız kamuoyu fermanı olumlu buldu; Avusturya ve Rusya ise, olumsuz ve ihtiyatla karşıladı. Avusturya Başbakanı Prens Metternich, ülkesinde de benzer isteklerle karşılaşabileceği endişesiyle ilân edilen reformları eleştirdi.

25 Ocak 1840 tarihinde çıkarılan ve muhassılların çalışma esaslarını belirleyen tüzükle, sancak merkezlerinde kendilerine yardımcı olmak üzere birer muhassıllık meclisinin (büyük meclis) kurulması ve yerel yöneticilerle müslim ve gayrimüslim halkın bu meclislerde temsil edilmesi; eyalet merkezlerinde de müşirin başkanlığında meclislerin kurulması; muhassıl bulunmayan kaza, kasaba ve köylerde ise beş üyeden oluşan “küçük meclisler” in teşkili; iltizamın kaldırılmasından dolayı oluşacak olan vergi kaybını telâfi etmek için halktan peşin
bir verginin alınıp bu miktarın daha sonra belirlenecek olan gerçek vergiden düşülmesi kararlaştırıldı.

Hükümet, yaptığı düzenleme ve yeni uygulamaları resmi gazete olan Takvim-i
Vekayi ve 31 Temmuz 1840’tan itibaren İngiltere uyruklu W. Churchill tarafından devletin de desteğiyle çıkarılmaya başlanan Ceride-i Havadis’le halka ve yetkililere ulaştırmaya çalıştı.

Tanzimat Ferman müslim ve gayrimüslim bütün halkın; Islahat Fermanı ise, neredeyse sadece gayrimüslimlerin durumunu iyileştirmeyi amaçlamaktaydı.

Islahat Fermanı, 18 Şubat 1856’da, Paris Kongresi'nden  bir haf­ta önce yabancı
devletlerin temsilcileri, patrikler ve devlet ileri gelenlerinin katıldığı bir törenle Bâbıâli’de kamuoyuna duyuruldu.

Bursa, Tanzimat Fermanı'nın öncelikli olarak uygulandığı şehirlerden biridir. İstanbul'a yakın olması nedeniyle önem verilen yerlerden biri oldu.

Çıkarları zedelenen ulema, âyan ve hatta, valiler, Şeriat’ın çiğnendiğini ve Müslümanların "gâvurlarla" aynı seviyeye getirildiğini belirterek halkı tahrik etti.

Tanzimat Fermanı’nda öngörüldüğü üzere yeniden düzenlenerek üye sayısı ve
yetkileri arttırılan Meclis-i Vâlâ, Hariciye Nezareti’yle birlikte reformlar için çok
önemli bir misyon üstlendi ve Tanzimat’ın ilk on beş yılında yapılan hemen bütün
yenilikler bu iki kurumun öncülüğündegerçekleştirildi.

Tanzimat Fermanı, 3 Kasım 1839'da Padişah Abdülmecid tarafından ilan edildi.

Tanzimat’tan sonra Osmanlı Devleti’nde bir medeni kanun ihtiyacı gündeme geldi ve 1855’te böyle bir kanunu hazırlama amacıyla Meclis-i
Tanzimat’ın bünyesinde Rüşdü Molla Efendi’nin başkanlığında bir komisyon kuruldu. Komisyon, Metn-i Metin isimli bu kanun çalışmasının sadece bugün metni elimizde bulunmayan Kitabü’l-Büyû’ kısmını hazırlayabildi ve dağılmak zorunda kaldı

Ceza Kanunu’nun uygulamada farkedilen eksiklikleri Meclis-i Vâlâ’nın 1851’de yaptığı 43 maddelik Kanun-i Cedid ile giderilmeye çalışıldı. Bu yeni kanunun pek çok maddesi bir öncekinin aynıydı. Sarhoşluk, kumarbazlık, kalpazanlık, kız kaçırma gibi suçların ilâve edildiği kanunun en önemli yeniliği, hiç şüphesiz kamu davası anlayışını getirmesidir.

Reşid Paşa ise, 1845’te Hariciye Nezareti’ne ve 1848 ile 1855’te Sadaret’e getirilmesinde İngiltere’nin desteğini aldı. Bu durum, kendisinden sonra gelen devlet adamlarının da iktidarda kalmak veya iktidarı ele geçirmek amacıyla sefirlerin desteğine başvurmalarına yol açtı

Vilâyet Nizamnamesi, önce pilot bölge olarak belli yerlerde uygulanıp başarılı olduktan sonra yavaş yavaş ülkeye yaygınlaştırıldı ve taşra teşkilâtı yeniden düzenlendi. 1860’ların başından itibaren yapılan kilise düzenlemeleri de fermanın öngördüğü önemli konulardan biriydi. Özellikle Rum patriği fermanı uygulamakta çekingen davranarak bir süre direndi. Neticede 1862’de Rumlara, 1863’te Ermenilere ve 1865’te de Yahudilere verilen cemaat nizamnameleri âdeta birer anayasaya hükmündeydi.

Kırım Savaşı, hazineye büyük bir maliyet yüklediği gibi, mali dengeleri bozarak ülkeyi dış borç sarmalına sürükledi. 30 Mart 1856’da imzalanan Paris Antlaşması ile Osmanlı Devleti’nin bütünlüğü ve bağımsızlığı, şeklen de olsa anlaşmayı imzalayan devletlerin ortak garantisi altına alındı. Islahat Fermanı’nın ilânıyla birlikte, Osmanlı devlet adamlarının beklentisinin tersine, büyük güçlerin devletin iç işlerine daha fazla müdahil olduğu yeni bir sürece girildi. Anlaşma imzalandığı sırada iktidarda olmayan Mustafa Reşid Paşa, bu sakıncaya dikkat çekerek fermanı eleştirdi.

Şer’i bir vergi olan cizye konusu çok hassas bir sorun olduğu için mecliste bununla ilgili ayrı bir oturum yapıldı ve Hz. Ömer’in Beni Tağlib kabilesine yaptığı özel bir uygulama örnek gösterilerek cizyenin iane-i askeriyye adıyla tahsili kararlaştırıldı.

Tanzimat Fermanı, dış kamuoyunda farklı tepkiler aldı. Nitekim, İngiliz ve Fransız kamuoyu fermanı olumlu buldu; Avusturya ve Rusya ise, olumsuz ve ihtiyatla karşıladı. Padişahın ve yönetici elitin yetkilerinin bu fermanla sınırlandırıldığını gören Avusturya Başbakanı Prens Metternich, ülkesinde de benzer isteklerle karşılaşabileceği endişesiyle ilân edilen reformları eleştirdi. Rusya ise, iç ve dış siyasette Osmanlı Devleti’ne güç katacağı ve İngiltere’yle Fransa’nın bu ülkedeki etkinliklerini arttıracağı gerekçesiyle yeni kararlara karşı olumsuz bir tavır takındı.

Tanzimat Fermanı’nda öngörüldüğü üzere yeniden düzenlenerek üye sayısı ve yetkileri arttırılan Meclis-i Vâlâ, Hariciye Nezareti’yle birlikte reformlar için çok önemli bir misyon üstlendi ve Tanzimat’ın ilk on beş yılında yapılan hemen bütün yenilikler bu iki kurumun öncülüğünde gerçekleştirildi.

Sultan Abdülmecid, Temmuzun sonunda taşraya gönderdiği diğer bir hatt-ı hümayunla, vali, vezir, ferik, mütesellim ve mübaşir gibi görevlilerden yolculuk masraf­larını kesinlikle halka yüklememelerini ve cerîme ve câize gibi değişik adlarla halktan hiçbir şey almamalarını istedi. Söz konusu iki hatt-ı hümayun yayımlandığı zaman Mustafa Reşid Paşa henüz Londra’daydı

Tanzimat döneminin ne zaman başladığı konusu tartışmalıdır. Dönem, her ne kadar genelde 3 Kasım 1839’da ilân edilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu’yla (Tanzimat Fermanı) başlatılırsa da, son araştırmalar başlangıcın II. Mahmud devrine, 1830’lu yılların başlarına kadar indirilebileceğini ortaya koydu.