OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Değişen ihtiyaçlara cevap vermek üzere medreselerin dışında yeni usulde eğitim veren bazı mektepler açıldı ve 1857’de kurulan
Maarif Nezareti’ne bağlandı. Böylece, eğitim işleri yavaş yavaş şeyhülislâmlığın
yönetiminden çıkarak hükümetin kontrolüne girmeye ve seküler bir mahiyet kazanmaya başladı.

1855’te yine şeyhülislamlığa bağlı olarak
kadı ve naip yetiştirmek amacıyla Mekteb-i
Nüvvab adlı bir mektep/medrese açıldı.

Osmanlı Devleti’nde geleneksel eğitim kurumlarının başında mektep ve medreseler gelirdi. Mekteplerin tek merkezden hazırlanan ortak bir ders programları
yoktu; ancak genelde öğretimin temelini Kur’an okumayı öğrenme teşkil eder ve
bunun yanında Osmanlı Türkçesi için gerekli olan temel dilbilgisi (sarf, nahiv) de
öğretilirdi.

Geleneksel düzende
kadıların atanma ve yükseltilme işlemleri,
kadıaskerlerin maiyetindeki memurlarca
yürütülürdü. Ancak zaman zaman bazı aksaklık ve usulsüzlükler olur ve bunlar fermanlar yayımlanarak giderilmeye çalışılırdı.
1838 yılında yayınlanan Tarik-i İlmiyyeye
Dair Ceza Kanunamesi ile kadılık mesleğinde bulunanlarla bu mesleğe gireceklerin sınavla belirlenmesi hükme bağlandı.

Görüldüğü gibi Tanzimat devrinde naip ve kadı yetiştirmek amacıyla kurulan
Muallimhane, uzun süre Osmanlı medeni kanunu Mecelle’nin de kaynağı olan
Fıkhın yegâne teorik ve pratik eğitiminin yapıldığı bir mektep olarak hizmet verdi. Zaman içinde “Muallimhane-i Kudat”, “Mekteb-i Nüvvab”, “Mekteb-i Kudat”
ve “Mederesetü’l-Kudat” gibi farklı isimlerle anılan Muallimhane-i Nüvvab’ın ders
programları yeni kanun dersleriyle zenginleştirildi; böylece, hem geleneksel şer’i
kurallar hem de modern hukuk konusunda bilgi sahibi olan naipler yetiştirilmeye
çalışıldı. Mektep mezunları uzun yıllar Osmanlı şer’iye ve nizamiye mahkemelerinde görev yaptılar.

II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdıktan sonra ocağı
hatırlatan her işareti silmeye gayret ettiği için Mehterhane ve mehter takımını da
kaldırdı. Asakir-i Mahsure-i Muhammediyye ile birlikte bir bando takımının kurulması gündeme geldi. 25 Aralık 1831’de yeni ordu için bando takımı oluşturulması ve bu birime eleman yetiştirmek üzere bir mektebin açılması kararlaştırıldı.
Enderun ile Bâbüssaade ağaları arasından müziğe yeteneği olanlar seçilerek İtalya’dan getirtilen besteci Guiseppe Donizetti’nin maiyetine verildi. Avrupa’dan getirtilen yeni çalgı aletleriyle Dolmabahçe Sarayı’nın yerinde bulunan köşklerden
birinde 40-50 civarında bir öğrenci grubuyla eğitime başlayan Musika-i Hümayun mektebinde müziğin dışında, Arapça, Farsça ve din dersleri de verilmekteydi.

1851’de, kurulması
düşünülen Darülfünun’da okutulacak ders kitaplarını hazırlamak, diğer ülkelerin
eğitim kurumlarıyla fikir alışverişinde bulunmak ve kitaplar tercüme etmek üzere
Encümen-i Daniş kuruldu. Üyelerinin bir kısmı aynı zamanda Tanzimatçılar olan
Encümen’e, Hammer, Bianchi ve Redhouse gibi Doğubilimciler de üyeydi.

1848’de dört rüştiye açılarak yeni
mekteplerin sayısı artmaya ve taşranın başlıca merkezlerinde rüştiyeler açılmaya
başladı. Bunlar sıbyan mektebini tamamlayan erkek öğrencilerin eğitimleri için
açılmış olup kızların sıbyan mektebinden sonra devam edecekleri rüştiyeler henüz yoktu. Bu ihtiyacı karşılamak üzere 6 Ocak 1859 tarihinde İstanbul Sultanahmet’te ilk kız rüştiyesi açıldı.

1850’de İstanbul Cağaloğlu’nda açılan ve rüştiyelerin biraz üstünde
olan ders programıyla eğitim faaliyetlerini sürdüren Darülmaarif 1873’te idadiye
çevrilerek ilk idadi oluşturuldu.

İlmiye terimi, fetva müessesesinde, kaza mü üsünden şeyhülislâma; orduda, alay imamından alay müftüsüne; sarayda, hekimbaşılıktan, müneccimbaşı, padişah imamlığı ve hocalığına; eğitim sisteminde, talebeden mü­derrise; yargıda, nahiye naibinden kaza kadısı, mevleviyet kadıları ve kadıasker­lere kadar geniş bir yelpazeyi ifade ederdi. Bunlardan ilmiye ricali de denilen üst düzey ulema, Anadolu ve Rumeli kadıaskerleri ile payelileri, İstanbul kadıları ile payelileri ve Haremeyn payelilerinden oluşurdu. Doru cevap D'dir.

Osmanlı Devleti’nde şer’i işler esasen yargı (kaza) ve fetva (ifta) olarak iki kısımdı. Kaza işleri en üstte Anadolu ve Rumeli kadıaskerleri ve fetva işleri ise şeyhülislâm tarafından temsil edilirdi. Doğru cevap C'dir.

1855’te şeyhülislamlığa bağlı olarak kadı ve naip yetiştirmek amacıyla Mekteb-­i Nüvvab adlı bir mektep/medrese açıldı. Doğru cevap A'dır.

5 Nisan 1855’te kadılık sistemine yeni bir şekil verecek üç temel düzenleme yapıldı. Bun­lardan ilki mahkemelerdeki işleyişe, ikincisi naiplik statüsünde olan kazalarla naiplerin yeniden sınıflandırılmasına, üçüncüsü de naiplerin tayin ve terfilerine dairdi.

Bu son düzenlemeyle, öteden beri kul­lanılan “kadı” terimi yerine hangi rütbe­den olursa olsun tüm şer’i hâkimler “naip” olarak adlandırıldı. Naipler bilgi ve kabiliyetlerine göre beş sınıfa ayrıldı. Kadılık mesleğinde kullanılan rütbeler itibari bir anlam kazandı. Eski sistemde bilgi ve di­rayetleri bilinen üst düzey vilâyet kadıları (mevleviyet) ile büyük müderrisler (kibar-ı müderrisîn) birinci; bunların bir derece al­tında bulunan “devriye mevleviyeti” ve bu­na denk müderrisler ile bilgi ve dirayetleri bilinen “eşraf-­ı kudat” denen kaza kadılarının en üst derecesindeki “sitte kadıları” ikinci sınıf kabul edildi. Bunların dışındakiler yapılacak sınavla ortaya çıkan bilgi ve liyakatlerine göre üçüncü, dördüncü ve yine imtihanla naiplik mesleğine ye­ni girenler de beşinci sınıf olarak belirlendi. Doğru cevap B'dir.

1840’ta Mekteb-­i Tıbbiyye bünyesinde oluşturulan Meclis-­i Umur­-i Tıbbiyye­-i Mülkiyye’nin görevi, hekim, cerrah ve eczacı gibi sağlık personelini atama veya görevden alma ve eczane açma muamelelerini yürütmekti. Mekteb-­i Tıbbiyye zamanla halk sağlığıyla da ilgilendi. Öteden beri bilenen ve uygulanan çiçek aşı­sı yaygınlaştırıldı; hatta, istekli bazı kişilere dersler verilerek aşı memuru olarak taşrada görevlendirildi. Mekteb-­i Tıbbiyye’de tıp dışında eczacı sınıfları da vardı. Doğru cevap E'dir.

II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdıktan sonra ocağı hatırlatan her işareti silmeye gayret ettiği için Mehterhane ve mehter takımını da kaldırdı. Asakir­-i Mahsure-­i Muhammediyye ile birlikte bir bando takımının ku­rulması gündeme geldi. 25 Aralık 1831’de yeni ordu için bando takımı oluşturul­ması ve bu birime eleman yetiştirmek üzere bir mektebin açılması kararlaştırıldı. Enderun ile Bâbüssaade ağaları arasından müziğe yeteneği olanlar seçilerek İtal­ya’dan getirtilen besteci Guiseppe Donizetti’nin maiyetine verildi. Avrupa’dan ge­tirtilen yeni çalgı aletleriyle Dolmabahçe Sarayı’nın yerinde bulunan köşklerden birinde 40­-50 civarında bir öğrenci grubuyla eğitime başlayan Musika-­i Hüma­yun mektebinde müziğin dışında, Arapça, Farsça ve din dersleri de verilmekteydi. Doğru cevap D'dir.

Ekonomisi önemli ölçüde tarıma dayanan Osmanlı Devleti’nde verimi yükseltmek ve bol ve kaliteli ürün elde edebilmek amacıyla tarımın ıslah edilmesi gerekiyordu. Öte yandan İstanbul’da açılan basma fabrikası için işlene­cek iyi cins pamuğa ve bunu işleyecek kalifiye elemanlara ihtiyaç vardı. İstanbul’da Ayamama Çiftliği’nde bu amaçla örnek bir tarım eğitim çiftliği kuruldu. 1847 yı­lında bu esas üzerine şekillenen Ziraat Mektebi, ertesi yıl otuzu dışarıdan ve yirmi­si de Tıbbiye’den (10 müslim, 10 gayrimüslim) olmak üzere toplam 50 öğrenciyle eğitime başladı. Eğitim başlangıçta âdeta bir kurs niteliğinde olup zamanla müfre­datı gelişti ve Amerika’dan getirtilen uzmanlar da bu okulda dersler verdi. Ancak, bir yandan öğrencilerin ilgisizliği, bir yandan kışın öğrencilerin okula ulaşmakta zorluk çekmesi ve masraflar yüzünden 1852’de okulun kapatılması kararlaştırıldı. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı merkez ve taşra teşkilâtında zamanın ihtiyaçla­rına ve şartlarına göre yapılan yeni düzenlemelere uygun bürokratları yetiştirmek ve özellikle de kaymakamlık ve müdürlük gibi görevlerde istihdam etmek amacıy­la oluşturulan Mekteb-­i Mülkiyye, 28 Ocak 1859 tarihinde eğitime başladı. Doğru cevap B'dir.

1868’de farklı din ve mezheplerdeki tebaanın çocuklarının beraberce okuya­cakları bir okul projesine yönelik olarak Mekteb-­i Sultani açıldı. Mektep mezun­larının istediği memuriyete girebilmesi ve Hendesehane, Tıbbiye ve Bahriye gibi yüksek mekteplere devam edebilmesi kararlaştırıldı. Doğru cevap A'dır.

Osmanlı topraklarında açılan en eski yabancı okul Fransız Katolik Cizvit misyonerlerinin 1583’te İstanbul’da kurdukları Saint Benoit’ti. Fransızlar daha sonra çok sayıda okul açtılar. Doğru cevap D'dir.

Herhangi bir memuriyetin rütbe olarak verilmesine paye denir.