OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

1838 yılına kadar alt mahkemelerin gördüğü davalar Arz Odası’nda toplanan ve huzur murafaası (temyiz) denilen mahkemede tekrar ele alınır; veziriazam nezaretinde toplanan İkindi Divanı’nda veya kadıaskerlerin katılımıyla Cuma Divanı’nda ya da İstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar kadılarının katılımıyla Çarşamba Divanı’nda görülürdü

Kadıaskerlerin yürüttüğü kaza kadılarının seçimi ve muameleleri 1855 yılında şeyhülislâmlıkta kurulan Meclis-i İntihab-ı Hükkâm’a; ayrıca öteden beri yürüttükleri huzur murafaası (temyiz) yetkilerinde davanın ilk tetkiklerinin yapılması işleri de 1861 yılında şeyhülislamlık bünyesinde oluşturulan Meclis-i Tedkikat-ı Şer’iyye’ye aktarıldı.

Geleneksel düzende kadıların atanma ve yükseltilme işlemleri, kadıaskerlerin maiyetindeki memurlarca yürütülürdü. Ancak zaman zaman bazı aksaklık ve usulsüzlükler olur ve bunlar fermanlar yayımlanarak giderilmeye çalışılırdı. 1838 yılında yayınlanan Tarik-i İlmiyyeye Dair Ceza Kanunamesi ile kadılık mesleğinde bulunanlarla bu mesleğe gireceklerin sınavla belirlenmesi hükme bağlandı. Ancak üç ay gibi kısa bir süre sonra bunun uygulanamayacağı anlaşılarak Ceza Kanunnamesine Zeyl adıyla ikinci bir düzenleme yapılarak sadece kadılık mesleğine yeni gireceklerin imtihan edilmesi kararlaştırıldı.

1855 düzenlemesiyle naip olmak isteyenlerin öncelikle İstanbul’da şer’iye mahkemelerinde staj yapması kararlaştırılmıştı. Bu stajı başaranlar yapılacak sınavda yeterli puan almaları durumunda naip atanacaktı. Bu düzenlemeden yaklaşık üç ay sonra mahkemelerdeki kâtip sayısının fazla olması yüzünden uygulamadan beklenen netice elde edilemedi. Çünkü stajyerlerin her birine ayda bir kere bile dava kayıt sırası gelmiyordu. Bunun üzerine 17 Ağustos 1855’te naip olacaklara yeterli bilgi donanımını kazandırabilmek amacıyla, Süleymaniye Camii yakınında devlet memuru yetiştirmek üzere daha önce kurulmuş olan Mekteb-i Ulûm-i Edebiyye, Muallimhane-i Nüvvab’a dönüştürüldü. Muallimhane’nin amacı kadılık mesleğine girmek isteyenlere Arapçayı, İslâm hukukunun muamelât kısmıyla miras hukukunu ve şer’i belge düzenlemeyi öğretmekti.

1847’de Harbiye Mektebi’ne öğrenci hazırlamak amacıyla biri tamamlama sınıfı olmak üzere toplam beş sınıf­lı Mekteb-i Fünun-i İdadi açıldı. 1875’te taşrada da askeri idadi ve rüştiyelerin açılması kararlaştırıldı. Aynı yıl içerisinde bu mekteplerin hoca ihtiyacını karşılamak üzere Harbiye Mektebi’nin içinde Menşe-i Muallimin ismiyle bir öğretmen okulu açıldı.

1851’de, kurulması düşünülen Darülfünun’da okutulacak ders kitaplarını hazırlamak, diğer ülkelerin eğitim kurumlarıyla fikir alışverişinde bulunmak ve kitaplar tercüme etmek üzere Encümen-i Daniş kuruldu. Üyelerinin bir kısmı aynı zamanda Tanzimatçılar olan Encümen’e, Hammer, Bianchi ve Redhouse gibi Doğubilimciler de üyeydi.

Maarif Nezareti’nin önerisi üzerine sıbyan mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacıyla 16 Kasım 1868’de Darülmüallimin-i Sıbyan adıyla eğitim süresi iki sene olan bir okul açıldı. Ders programında Türkçe, yazı, aritmetik, geometri, tarih, coğrafya gibi derslerin yanında, Elif­bayı Tedris Usulü adlı öğretmenlik formasyonuna dair bir ders de vardı.

Mekteb-i Sultani'nin eğitim dili Fransızca, bazı dersler ise Türkçeydi. Ayrıca Latince, Grekçe ve Bulgarca da seçmeli ders olarak okutulmaktaydı.

Sıbyan mektepleri düzenlenerek yeni tarz okulların ilk kademesi olarak eğitim sistemindeki yerini aldı. Ayrıca, kadı yetiştirmek üzere yeni bir kadı mektebi (Mekteb-i Nüvvab) açıldı. Böylece geleneksel eğitim sisteminde mevcut düzen muhafaza edilmekle beraber bazı yenilikler de yapılmış oldu.

İlmiye ricali, önceki dönemlerde Divan-ı Hümayun’a; III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde de meşveret ve mükâleme meclislerine katılır; Anadolu ve Rumeli kadıaskerliklerinin yanında, diğer ilmiye ve mülkiye birimlerinde önemli görevler üstlenirlerdi. Kariyerlerinin zirvesi ise şeyhülislâmlıktı

Yavuz Sultan Selim devrinde görev yapan Şeyhülislâm Zenbilli Ali Cemali Efendi, daha sonra bu görevi üstlenen İbn-i Kemal (Kemalpaşazade) ve Ebussuûd Efendi gibi büyük âlimler şeyhülislâmlığın nüfuzunu daha da artırmışlardır

1866 yılında taşrada emval-ı eytam müdürlükleri ve sandıkları kurularak yetimlerinin mallarının muhafaza ve işletilmesi tüm ülkede bu yeni birimler vasıtasıyla yürütülmeye başlandı. 1874’te de yetim mallarını muhafaza ve işletmek üzere şeyhülislâmın nezaretinde Meclis-i İdare-i Emval-ı Eytam kuruldu

Kanuni Sultan Süleyman da dört Süleymaniye Medresesi, bir Darüttıp ve Darüşşifa ile bir de Darülhadis Medresesi yaptırdı.

25 Aralık 1831’de yeni ordu için bando takımı oluşturulması ve bu birime eleman yetiştirmek üzere bir mektebin açılması kararlaştırıldı. Enderun ile Bâbüssaade ağaları arasından müziğe yeteneği olanlar seçilerek İtalya’dan getirtilen besteci Guiseppe Donizetti’nin maiyetine verildi. Avrupa’dan getirtilen yeni çalgı aletleriyle Dolmabahçe Sarayı’nın yerinde bulunan köşklerden birinde 40-50 civarında bir öğrenci grubuyla eğitime başlayan Musika-i Hümayun mektebinde müziğin dışında, Arapça, Farsça ve din dersleri de verilmekteydi. Daha sonra kendisine paşalık unvanı verilen Donizetti, II. Mahmud adına Mahmudiye Marşı’nı ve Sultan Abdülmecid devrinde de Mecidiye Marşını besteledi.

Sultan Abdülmecid’in uyarısı üzerine 1845 yılında kurulan geçici komisyon, ilk, orta ve yüksek eğitim olmak üzere eğitim işlerini üç kategoride ele alıp bir reform programı hazırladı. Geçici komisyonun görevini tamamlamasından sonra eğitim işleriyle ilgilenmek üzere Hariciye Nezareti’yle Meclis-i Vâlâ’nın denetiminde Meclis-i Maarif-i Umumiyye’nin ve yaklaşık on bir yıl sonra, 1857’de de Maarif-i Umumiyye Nezareti’nin kurulmasıyla birlikte eğitim konusu şeyhülislâmın denetiminden hükümetin kontrolüne geçerek seküler bir mahiyet kazanmaya başladı

1869’da neşredilen Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi eğitim sistemini baştan sona yeniden düzenledi. Bu nizamnameyle, İstanbul’da ve vilâyetlerde kurulacak olan maarif sandıklarıyla eğitimin finansmanının sağlanması; sıbyan mekteplerinin ilköğretimi, rüştiyelerin ortaöğretimi, idadi ve sultanilerin liseyi ve Darülmuallimin, Darülmuallimat ve Darülfünun’un da yüksek eğitimi oluşturması; ayrıca, özel okulların açılması kararlaştırıldı

Osmanlı topraklarında açılan en eski yabancı okul Fransız Katolik Cizvit misyonerlerinin 1583’te İstanbul’da kurdukları Saint Benoit’ti. Fransızlar daha sonra çok sayıda okul açtılar. Daha ziyade Suriye ve Lübnan civarında okul açan İngilizler, İstanbul Nişantaşı’nda bir erkek lisesi ve Beyoğlu’nda da kız ortaokulu açtı.

İstanbul’da açılan basma fabrikası için işlenecek iyi cins pamuğa ve bunu işleyecek kalifiye elemanlara ihtiyaç vardı. İstanbul’da Ayamama Çift­liği’nde bu amaçla örnek bir tarım eğitim çift­liği kuruldu. 1847 yılında bu esas üzerine şekillenen Ziraat Mektebi, ertesi yıl otuzu dışarıdan ve yirmisi de Tıbbiye’den (10 müslim, 10 gayrimüslim) olmak üzere toplam 50 öğrenciyle eğitime başladı. Eğitim başlangıçta âdeta bir kurs niteliğinde olup zamanla müfredatı gelişti ve Amerika’dan getirtilen uzmanlar da bu okulda dersler verdi

Paris Elçisi Cemil Paşa’nın önerisi üzerine Paris’e gelen öğrencileri buradaki okullara hazırlamak ve dil eğitimi yapmak üzere 1857 yılında Paris’te Mekteb-i Osmani adıyla bir okul açıldı. Hocaları ağırlıklı olarak Fransız; idarecileri ise Türk’tü. Bu tarihte Paris’te bulunan öğrencilere ek olarak Harbiye, Tıbbiye ve Mühendishane’den öğrenciler seçilip gönderildi. Öğrencilerin bir kısmı yatılı bir kısmı ise gündüzlüydü

Osmanlı Devleti’nin geleneksel idari düzeni, seyfiye, ilmiye ve kalemiye olmak
üzere üç kısımdı.