OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Enderun: Sarayın iç hizmetlerini ifade için kullanılan bir terim olup Topkapı Sarayı’nın üçüncü kapısı olan Bâbüssaade (Akağalar Kapısı)’den sonra başlardı. Doğru cevap B'dir.

II. Mahmud, saray teşkilâtını esaslı bir düzenlemeye tâbi tuttu. Silâhtar Giritli Ali Ağa’nın 1831’de vefatı üzerine gördüğü işleri hazine kethüdasına aktararak silahtarlığı ortadan kaldırmıştır. Doğru cevap B'dir.

Mabeyn sözcüğü saray teşkilâtında padişahın resmi bürolarının bulunduğu, elçi, sadrazam ve diğer ziyaretçileri kabul ettiği, eğlendiği ve dinlenip yemek yediği daireyi nitelerdi. I. Abdülhamid çalışma, oturma, dinlenme, yemek yeme, kabul, eğlence ve musiki gibi günlük mesaisini burada geçirirdi. Mabeyni bu şekilde ön plana çıkarması, eleştirilere neden oldu. Muhalif bir grup, mabeyincilerin devlet işlerine müdahale ettiklerini belirterek Osmanlı tarihinde ilk defa İstanbul’un değişik yerlerine yönetimi eleştiren bildiriler bırakmıştır. Saray görevlilerinin maaşlarından, bayramlarda kesilen kurban ve dağıtılan şekerlere kadar mabeyn için yapılan masraf­lar hazineden karşılanırdı. Doğru cevap C'dir.

II. Mahmud, 30 Mart 1838’de yaptığı bir düzenlemeyle bütün vekillerin başı olmak üzere sadareti başvekâlete dönüştürdü; müstakil bir makam olma konumuna da son vererek duruma göre hangi nezaret uygun olursa ona eklenmek suretiyle idare edilmesini kararlaştırdı. Yani, padişahın hükümet başkanlığına lâyık gördüğü nazır, aynı zamanda başvekil olacaktı.Yapılan bu düzenlemelerle oluşturulan hükümetin (Meclis- i Mahsus, Meclis- i Vükelâ) Avrupadakilere benzetilmesi amaçlandı. Ancak, başvekil başkanlığındaki hükümetin kolektif sorumluluğu, yani, hükümet olarak icraatın tamamından nazırların birlikte sorumlu olma durumu yoktu; zira, hükümet üyeleri (nazırlar) başvekil tarafından değil, padişahça atanmaktaydı. Doğru cevap D'dir.

Gülhane Hatt-ı Hümayunuyla Müslümanlarla teorik olarak eşitlenen gayrimüslimler, 1856 Islahat Fermanı’yla birlikte devlet memuru olma hakkını elde etmiş ve bu tarihten sonra bürokrasideki sayıları hızla artmıştır. Doğru cevap C'dir.

26 Eylül 1854’te Meclis- i Tanzimat kuruldu ve meclisin yargı ve yasama olarak belirlenmiş iki temel faaliyet alanından birisi olan yasama görevi, yeni meclisçe üstlenildi.Meclis-i Tanzimat’a gelince; aslında bu meclis Tanzimat bürokratları arasındaki rekabet ve mücadeleden doğdu. Sultan Abdülmecid, Tanzimat’ın esaslarının bir dereceye kadar gerçekleşmesine rağmen ayrıntılarda başarılı olunamamasının rüşvetten kaynaklandığını belirterek bu konuda çalışmalar yapmak üzere bir meclisin kurulmasını emretti. Kararların uygulanmasında gördüğü hataları Meclis-i Vükelâ’ya ihtar veya dava edebilirdi. Bu husus önemlidir; çünkü Osmanlı idari sisteminde yasama organının yürütmeyi (hükümet) denetlemesine önceki dönemlerde rastlanmaz. Meclis- i Vükelâ, meclisi hazırladığı kanun taslaklarını reddedebilir veya değiştirebilirdi; buna karşılık Meclis- i Tanzimat da, kanunlara aykırı davranan nazırları yargılayabilirdi. Yasama ve yürütme ilk defa bu kadar kesin hatlarıyla birbirinden ayrıldı. Meclis, şahısların düzenlediği kanun ve tüzük taslaklarını da değerlendirebilirdi. Doğru cevap D'dir.

1864 Vilâyet Nizamnamesi’yle eyalet sisteminden vilâyet sistemine geçilmiştir; ayrıca, eyalet meclisi, vilâyet idare meclisi adını almıştır. Doğru cevap D'dir.

II. Mahmud, savaşların ve iç sorunların hazineye yüklediği büyük maliyetle toprak kayıplarının hazinenin dengesini bozduğunu gördü ve paradaki değerli maden miktarını azaltarak hazineye gelir sağlamaya çalıştı. Giderlerin çoğalıp gelirlerin azaldığı böyle bir ortamda devletin maliyesi birbirinden bağımsız hazineler tarafından yönetiliyordu. Padişah, malin imkânların iyice daraldığı bu dönemde Maliye Nezareti’ni kurarak çoklu hazine sistemine son vermiş; gelir ve giderlerin tek elden idaresini sağlamıştır. Doğru cevap E'dir.

Eğitimin hükümet üyesi bir nezaretle temsili, 14 Mart 1857’de Maarif-i Umumiyye Nezareti’nin kurularak Abdurrahman Sami Paşa’nın nazırlığa getirilmesiyle olmuştur. Doğru cevap A'dır.

1840’ta iltizam usulü kaldırılarak merkezden taşraya muhassıl-ı emval denilen görevliler gönderilmeye başlandı. Sancağın idari ve mali yöneticisi olan muhassıllar, halkın gelir düzeyini tespit ve vergilerini tahsil etmekle birlikte topladıkları vergileri doğrudan merkezi hazineye göndermekteydiler. Vergilerin tespit ve toplanmasında muhasssıllara yardımcı olmak üzere sancak merkezlerinde muhassıllık meclisleri kuruldu. Böylece vali, mütesellim ve diğer yöneticilerin mali sorumlulukları muhassıllarca üstlenilerek vergi işinin düzene kavuşturulması amaçlandı. Ancak, çıkarları zedelenen yerel ileri gelenlerle taşra idarecilerinin muhalefeti yüzünden bu uygulamadan istenilen sonuç alınamadı. Çünkü muhassıllık sistemine işlerlik kazandırılamadan iltizam kaldırıldığı için, devlet yeni gelirleri toplayamadığı gibi, mevcut gelirlerini de kaybetti. Bu yüzden Mart 1842’den itibaren yeniden iltizam sistemine geri dönüldü. Doğru cevap D'dir.

II. Mustafa döneminde saray teşkilâtında esaslı bir düzenleme yapıldı. Padişahın silahtarlığa getirmek istediği Çorlulu Ali Paşa, o zamana kadar Bâbüssaade ağaları vasıtasıyla yapılagelen telhislerin padişaha sunulması ve çıkan hatt-ı hümayunların teslim alınması görevinin silâhtarlar aracılığıyla yapılması şartıyla görevi kabul edebileceğini bildirmesi üzerine, bu görev silâhtarlara intikal etti; ayrıca, Dârüssaade ağasının dışındaki bütün Bâbüssaade ve Enderun hademeleri de silâhtarın gözetimine verildi. Böylece padişahın özel hizmetiyle ilgili olan Has Oda görevlileri, padişahın idareyle olan ilişkilerini de düzenleyen bir konum kazanmaya ve Has Oda’da bir saray kitabeti oluşmaya başladı. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Hazine­i Hassa bir ara Maliye Nezareti’ne ilhak edilirse de, 9 Eylül 1871’de tekrar mabeyinle birleştirilerek Hazine­i Hassa Nezareti ve Mabeyn­i Hümayun Müşirliği adını aldı. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

II. Mahmud, 30 Mart 1838’de yaptığı bir düzenlemeyle bütün vekillerin başı olmak üzere sadareti başvekâlete dönüştürdü. Başvekil başkanlığındaki hükümetin kolektif sorumluluğu, yani, hükümet olarak icraatın tamamından nazırların birlikte sorumlu olma durumu yoktu; zira, hükümet üyeleri (nazırlar) başvekil tarafından değil, padişahça atanmaktaydı. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Memurların korkulu rüyası olan tevcihat usulü 4 Nisan 1838’de II. Mahmud tarafından ortadan kaldırılarak memurların sebepsiz yere azledilmelerine son verildi. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Gülhane Hatt­ı Hümayunuyla Müslümanlarla teorik olarak eşitlenen gayrimüslimler, 1856 Islahat Fermanı’yla birlikte devlet memuru olma hakkını elde etti ve bu tarihten sonra bürokrasideki sayıları hızla arttı. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

II. Mahmud, Evkaf­ı Hümayun, Divan­ı Deavi, Dahiliye, Hariciye, Maliye ve Ticaret Nezaretlerini kurarak sadrazamın yetkilerini bunlar arasında paylaştırdı. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Meclis­i Vâlâ kuruluşundan itibaren tam bir reform meclisi oldu. Ayrıca, ürettiği çözümlerin ve hazırladığı tüzüklerin pratikte uygulanıp uygulanmadığını da denetledi. Aynı zamanda bir yüksek mahkeme gibi çalışan meclis, Tanzimat’ın “hâmi­i hakikisi”, yani, gerçek koruyucusu oldu. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

1840’ta iltizam usulü kaldırılarak merkezden taşraya muhassıl-ı emval denilen görevliler gönderilmeye başlandı. Sancağın idari ve mali yöneticisi olan muhassıllar, topladıkları vergileri doğrudan merkezi hazineye göndermekteydi. Doğru yanıt “B” şıkkıdır

Ocak 1849 tarihli 68 maddelik Eyalet Meclisleri Talimatnamesi, 1864 Vilâyet Nizamnamesi’ne kadar yürürlükte kaldı. Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

1842 düzenlemesiyle sancak yönetimi merkezi hükümetin atadığı kaymakama bırakıldı. Kaymakam valiye karşı sorumlu olmasına rağmen, vali tarafından görevden alınamazdı. Maiyetinde malmüdürü, hakim, tahrirat başkâtibi, mal başkâtibi, Müslim ve gayrimüslim halkın temsilcilerinden oluşan bir sancak meclisi vardı. Meclis, haftanın belirli günlerinde toplanıp sancağın güvenlik, maliye, yönetim, eğitim­öğretim ve beledî işleriyle ilgili çalışmaları yürütür; baş edemediği büyük sorunları eyalet meclisine havale ederdi. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.