OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

Osmanlı Devleti açısından değerlendirildiğinde ise, padişah ve saray görevlilerinden (mabeyn), askeri (seyfiye), dini (ilmiye) ve sivil bürokrasiye (kalemiye) kadar geniş bir yelpazeyi kucaklar.

II. Mahmud döneminde sadrazamın yetkilerinin önemli bir kısmı kurulan yeni nezaretlerce üstlenildi. Hâl böyle olunca, II. Mahmud, 30 Mart 1838’de yaptığı bir düzenlemeyle bütün vekillerin başı olmak üzere sadareti başvekâlete dönüştürdü.

Tanzimat’ın ilânının hemen öncesinde memur yetiştirmek amacıyla Mekteb­-i Maarif­i Adliyye ve ve Mekteb-­i Ulûm-­ı Edebiyye açıldı.

II. Mahmud, 12 Mart 1836 tarihli bir emirle içişlerinde sadrazamın yardımcısı olan sadaret kethüdalığını Mülkiye Nezareti’ne dönüştürdü; yaklaşık bir buçuk sene sonra nezaretin adını Dahiliye Nezareti olarak değiştirdi.

II. Mahmud,  12 Mart 1836’da dışişleriyle ilgilenen ve aynı zaman da Bâbıâli memurlarının da başı olan reisülküttaplığı Hariciye Nezareti’ne dönüştürdü.

Meclis-i Hass-ı Vükela,  devletin en yüksek yürütme organıydı.  Bu meclis, sadrazamın başkanlığında haf­tada iki gün toplanır ve nezaretler arasında koordinasyonu sağlardı. Çağdaş hükümetlerde olduğu gibi üyeler alınan karardan hep birlikte sorumlu değildi; padişah tarafından atanan nazırlar sadece nezaretinin görev alanına giren işlerden sorumluydu.

II. Mahmud, yapmayı düşündüğü ve Tanzimat-­ı Hayriyye olarak adlandırdığı reformları görüşmek ve gerekli kanun ve tüzükleri hazırlamak amacıyla 24 Mart 1838'de Meclis-i Vala-yı Ahkâm-ı Adliye'yi kurdu.

Meclis­-i Ahkâm­-ı Adliyye, 5 Mart 1868’de Şûra­-yı Devlet ve Divan-­ı Ahkâm-­ı Adliyye olarak ikiye ayrıldı.

1840’ta iltizam usulü kaldırılarak merkezden taşraya muhassıl-ı emval denilen görevliler gönderilmeye başlandı. Sancağın idari ve mali yöneticisi olan muhassıllar, topladıkları vergileri doğrudan merkezi hazineye göndermekteydi. Vergilerin tespit ve toplanmasında muhasssıllara yardımcı olmak üzere sancak merkezlerinde muhassıllık meclisleri kuruldu.

1842’de muhassıllık sisteminin ortadan kaldırılmasıyla sonuçlanan düzenlemenin ardından taşra teşkilâtında yeni bir organizasyona gidildi; Tanzimat’ın uygulandığı bölgelerde bir kaç köyün idaresi birleştirilerek ilk defa idari bir birim olarak kazalar oluşturuldu.

Harem ve Enderun’la birlikte sarayın üç ana bölümünden biri olan Birun, 18. yüzyıl öncesinde Enderun’la beraber ülkenin asıl yönetim merkezini oluşturur ve padişahın dış dünyayla ilişkilerini sağlayan hizmetleri verirdi. Zamanla sadrazamlık gibi bazı hizmet birimleri, yavaş yavaş saray dışına taşıp yeni güç merkezleri oluşturarak saray teşkilâtının bir parçası olmaktan uzaklaştı ve bu süreçte, daha önce sarayda bulunan bazı idari birimler ve işler sadrazamın konağına intikal etti. Devlet işlerinin saraydan Bâbıâli’ye kaymasıyla Enderun’un fonksiyon farklılaşmasının ve mabeynin teşekkül sürecinin birbiriyle yakın ilgisi vardır. Doğru cevap B’dir.

II. Mahmud, saray teşkilâtını esaslı bir düzenlemeye tâbi tuttu. Silâhtar Giritli Ali Ağa’nın 1831’de vefatı üzerine gördüğü işleri hazine kethüdasına aktararak silahtarlığı ortadan kaldırdı. Yine, aynı yıl Sırkitabeti’ni Mabeyn Başkitabeti’ne dönüştürerek sarayda ciddi bir sekretarya kurdu. 1833’te Mabeyn Müşirliğini oluşturarak Enderun’un düzenini değiştirdi. II. Mahmud’un son zamanlarında mabeyinciler için daha ziyade “yakın” anlamına gelen mukarrebin, kurena ve yakarîn unvanları kullanıldı ve onun mabeyinde oluşturduğu yapı, Sultan Abdülmecid, Abdülaziz ve V. Murad dönemlerinde genel anlamda büyük bir değişikliğe uğramadan devam etti. Doğru cevap A’dır.

Gülhane Hatt­ı Hümayunuyla Müslümanlarla teorik olarak eşitlenen gayrimüslimler, 1856 Islahat Fermanı’yla birlikte devlet memuru olma hakkını elde etti ve bu tarihten sonra bürokrasideki sayıları hızla arttı. Doğru cevap C’dir.

II. Mahmud, 15 Haziran 1826’da yeniçeriliği ortadan kaldırarak muhalif güçlerin önde geleni olan askeri bürokrasiyi etkisizleştirdi. 1826 Ekiminin başında yaptığı diğer bir düzenlemeyle, daha önce bağımsız olan ve mütevellilerin elinde bulunan vakıfların idaresini merkezîleştirmek amacıyla Evkaf­ı Hümayun Nezareti’ni kurarak vakıfları yavaş yavaş nezaretin denetimine aldı. Böylece bir diğer alternatif güç olan ulemayı da devlete bağlayarak etkisizleştirmeyi düşündü. Doğru cevap D’dir.

Yapılan mali düzenlemelerin başarılı olduğunu iddia etmek güçtür. Etkili bir tahsilât sisteminin kurulamaması, gelirlerin mültezimler ve görevliler elinde telef olması, iltizam sisteminin kaldırılamaması ve maliyenin sağlam bir yapıya oturtulamaması, başarısız olunan hususlardı. Maliyedeki buhran, 1854’te Kırım Savaşı sırasında ilk defa alınan ve daha sonra sık sık başvurulan dış borç ve faizleriyle gittikçe büyüdü ve nihayet 1875’te maliyenin iflâsıyla sonuçlandı. Doğru cevap A’dır.

Tanzimat döneminde gelişmesini en geç tamamlayan kurumlardan biri de adliye teşkilâtıdır. Bunun nedeni, görev alanının dini boyutlu olmasından dolayı, ulemanın ve halkın tepkisini çekmek istemeyen Tanzimatçıların bu sahaya geç el atmalarıdır. Yapılacak bir düzenlemenin tepki doğurma ihtimali, reformcuları temkinli davranmaya sevk etti. 1868’de Meclis­i Ahkâm­ı Adliyye’nin ikiye bölünmesiyle oluşturulan Divan­ı Ahkâm­ı Adliyye, şer’i, cemaat ve ticaret mahkemelerinin dışındaki nizamiye mahkemelerinin temyiz makamı olarak görev yapmaktaydı. 1869’da nizamiye mahkemelerinin ayrıntılı bir iç tüzüğü hazırlandı. Neticede 30 Kasım 1875’te Ahmed Cevdet Paşa’nın atanmasıyla birlikte Adliye Nezareti kurularak hükümette bir nazırla temsil edilmeye başlandı. Doğru cevap E’dir.

II. Mahmud, 24 Mart 1838’de, yapmayı düşündüğü ve Tanzimat­ı Hayriyye olarak adlandırdığı reformları görüşmek ve gerekli kanun ve tüzükleri hazırlamak amacıyla Topkapı Sarayı’nda Meclis­i Vâlâ­yı Ahkâm­ı Adliyye ve Bâbıâli’de de Dâr­ı Şûra­yı Bâbıâli adıyla iki daimi meclis kurdu. Dâr­ı Şûra, yaptığı çalışmaları Meclisi Vâlâ’ya sunardı. Devlet yönetiminde meş ve ret meclislerinin dışında kurum sallaşmış meclis uygulaması olmadığı için ilk zamanlarda zihniyetten kaynaklanan bazı sorunlar ortaya çıktı; üyeler arasındaki rütbe farkları meclislerdeki müzakere ve oylamaları olumsuz etkiledi. Düşük rütbeli üyeler üst rütbelilerin yanında fikirlerini açıklayamadığı için bütün üyeler aynı seviyeye getirildi. Dâr­ı Şûra, faal olmayan bir çalışma hayatının ardından 1839’da lağvedildi. Doğru cevap B’dir.

Meclis­i Vâlâ ile başlayıp Meclis­i Tanzimat ve Meclis­i Ahkâm­ı Adliyye ile devam eden gelenek üzerine oturan Şûra­yı Devlet, Danıştay’ın temelini oluşturur. Şûra­yı Devlet’in görevi, kanun ve tüzük tasarılarını hazırlamak, mahkeme veya meclislerin verdiği kararların temyizinde adliye ve idare memurları arasında çıkan anlaşmazlıkları çözmek, hükümetle şahıslar arasındaki davalara bakmak ve kanun metinlerini yorumlamaktı. Asıl amaç ise, yasama, yürütme ve yargının birbirinden ayrılmasıydı. Doğru cevap D’dir.

Âli Paşa ve Fuad Paşa’nın çabalarıyla Fransa’dan yararlanılarak yapılan 7 Kasım 1864 tarihli nizamnameyle ülke toprakları 27 vilâyet ve 123 sancağa bölündü. Nizamname, kazalarda Meclis­i Deavi, sancaklarda Meclis­i Temyiz ve vilâyetlerde de Divan­ı Temyiz adıyla nizamiye mahkemelerinin kurulmasını öngörüyordu. Üst meclis bir alt kademenin temyiz mahkemesi olarak görev yapacak ve müslim ve gayri müslimler bu mahkemelerde temsil edilecekti. En üst temyiz makamı ise Divan­ı Ahkâm­ı Adliyye idi. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı Devleti’nde modern belediyeciliğin doğuşu 1853­56 Kırım Savaşı sırasında oldu. Rusya’ya karşı savaşmak için İstanbul’a gelen müttefik İngiltere, Fransa ve Sardunya ordularının oluşturduğu büyük nüfus yoğunluğunun meydana getirdiği problemlerle alt yapı sorunlarına çözüm bulmak amacıyla çıkan 25 Temmuz 1855 tarihli bir iradeyle İhtisap Nezareti lağvedilerek İstanbul’un beledî işleriyle ilgilenmek üzere Şehremaneti’nin kurulması kararlaştırıldı. Şehremini hükümet tarafından atanır; maiyetin de iki yardımcı ile halk, esnaf ve hükümet temsilcilerinden oluşan Şehremaneti Meclisi bulunurdu. 1864 düzenlemesiyle birlikte, taşranın önemli merkezlerinde de modern belediyeler kurulmaya başlandı. Doğru cevap C’dir.