OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

1789 Fransız Devrimi, Avrupa ve dünya siyasi tarihinde bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Devrim sonrasında yaşanan krallıktan cumhuriyete ve hanedan devletinden ulus-devlet temelli cumhuriyete geçiş süreci, daha sonra diğer ülkeler tarafından da model alınmıştır.

Girdiği pek çok savaşı kazanan Fransız ordusunu güçlü kılan zorunlu askerlik, topçu ve piyadelerin müşterek harekâtı ile yeni piyade talimi gibi hususlar, III. Selim döneminde kurulan Nizam-ı Cedid ordusuna ilham kaynağı oldu. Ancak, 1807’de çıkan ve Kabakçı Mustafa İsyanı olarak nitelendirilen isyan neticesinde III. Selim tahttan indirildiği gibi, Nizam-ı Cedid projesi de sona erdi; böylece, Fransız modelinde düzenli ve talimli yeni bir ordu kurma planı, II. Mahmud’un Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırmasıyla başlayan askerî reformlara kadar ertelenmiş oldu.

1821 yılı sonlarında görevden alınan ve bu kararı kabul etmeyerek isyan eden Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paşa’nın kuvvetleri İstanbul’dan gönderilen Osmanlı ordusu tarafından dağıtıldı. Teslim olan Tepedelenli ileride yeni bir muhalif hareket başlatmasından korkularak idam edildi.

Oldukça hızlı gelişen ve devrin resmi tarih yazıcıları tarafından Vak’a-ı Hayriyye, yani “Hayırlı Olay” olarak nitelendirilen bu tasfiye harekâtı yeniçerilerle sınırlı kalmadı. Yeniçeri Ocağı’nın sosyal tabanı ve o güne kadar çıkan yeniçeri isyanlarının destekçileri olduğu düşünülen taşradan gelip ocak tekelindeki iş kollarında tutunmaya çalışan hammallar, manavlar, sebzeciler, kayıkçılar, beygirciler ve kahvehaneciler gibi alt sınıf­ların mensupları da İstanbul’dan sürülmek istendi. Önceki ayaklanmalarda rol oynayan Arnavut kökenli fırıncı ve mezbahacılar da mallarına el konularak memleketlerine gönderilen gruplar arasındaydı. Yeniçerilerin sahip olduğu ve onlarla birlikte şehrin alt kesimlerinin sosyalleştiği kahvehane ve berber dükkânları kapatıldı; Üsküdar’da Yeniçeri Ocağı mensuplarıyla taraf­tarlarının yaşadıkları bekâr evleri yıktırıldı ve yeniçeriliği hatırlatan unvan ve sembollerin kullanımı yasaklandı. Ocak ortaları için manevi önemi büyük olan kazanlara el konuldu

Osmanlı ordusuna komutan yetiştirecek Mekteb-i Harbiyye, yani Harp Okulu, 1835 yılının ortalarında geçici olarak Râmi Kışlası içindeki odalarda faaliyete geçti. İlk yıllarda ulema ağırlıklı hoca kadrosu olan ve Maçka Kışlası tahsis edilen mektepte 1836 sonlarında eğitime başlandı.

Silistre’de kurulan ilk Asâkir-i Mansure süvari alayı, Tatar, Türkmen ve Hıristiyan Potkalı Kazak kabilelerinden alınan atlılardan oluşturuldu. Bu alay, Asâkir-i Mansure ordusu içinde gayrimüslim asker barındıran ilk ve tek birlikti.

Rus ordusunun Osmanlı topraklarına girme riski bulunan Rumeli ve Doğu Anadolu başta olmak üzere ülkenin pek çok yerindeki yerel yöneticilere emirler gönderilerek “12 yaşından 70 yaşına kadar harbe gücü yetip eli silâh tutan bütün Müslüman erkeklerin cihada katılması” istendi. Barış döneminde asker olmamalarına rağmen sefer zamanı orduya çağrılan bu kişilere nefîr-i ‘amm denirdi.

Asâkir-i Mansure’nin ilk kadrolu Hristiyan ve Avrupalı talimcisi İtalyan süvari subayı Giovanni Timoteo Calasso oldu. Napolyon Bonaparte’ın Rusya seferine de katılmış olan Calasso, ülkesi Piemonte’de yaşanan devrimin Avusturya güçlerince bastırılmasından sonra yüzbaşı rütbesindeyken buradan ayrılmış ve çeşitli Avrupa ordularında profesyonel asker olarak hizmet görmüştü. Calasso, İstanbul’daki Fransız elçisi tarafından Serasker Ağa Hüseyin Paşa ve halefi Hüsrev Paşa’ya tavsiye edildi. Hüsrev Paşa’nın önerisiyle padişahla görüşen Calasso’dan Topkapı Sarayı’ndaki 280 içoğlanına binicilik dersleri vermesi istendi. II. Mahmud, ona Rüstem Ağa ismini verdi.

Daha önce Asâkir-i Mansure ve Asâkir-i Hassa olarak ikiye ayrılmış olan ordu, 1843 yılında cografi bölgeler esas alınarak beş ordu komutanlığı şeklinde yeniden teşkilatlandırıldı. Bu beş ordunun ve merkez karargâhlarının bulunacağı şehirler şu şekildeydi: Hassa Ordusu, İstanbul; Dersaadet Ordusu, İstanbul; Rumeli Ordusu, Manastır; Anadolu Ordusu, Harput (sonradan Erzincan) ve Arabistan Ordusu, Şam. Her ordunun hangi sancak ve kazalardan asker toplayacağı da belirlendi.

Askerlik hizmetinden sürekli ya da geçici olarak muaf olanlar da vardı. Saray çalışanları, üst düzey devlet görevlileri, İstanbul’da oturanlar, medrese hocalarıyla talebeleri, kadılar, vaizler, tekke şeyhleri, bir evin tek erkeği veya dul bir kadının tek oğlu bunlar arasındaydı.

Doğru cevap B seçeneğidir. Sayfa 23’de FRANSIZ DEVRİMİ VE ZORUNLU VATANDAŞ ASKERLİĞİNE  GEÇİŞ  ana konu başlığında ki açıklamalarda “Fransız Devrimi’nin modern ordu ve savaş yapısında yarattığı büyük dönüşüm sonucunda dünya askerî tarihin de milât olan zorunlu vatandaş askerlik uygulamasına1793 yılında geçildiği belirtilmiş.” açıklanmıştır.

Doğru cevap A seçeneğidir. Sayfa 23’de FRANSIZ DEVRİMİ VE ZORUNLU VATANDAŞ ASKERLİĞİNE  GEÇİŞ  ana konu başlığında ki açıklamalarda “23 Ağustos 1793 tarihli seferberlik kararnamesine göre, “düşman, Cumhuriyet’in ülkesinden atılana kadar her Fransız erkeği orduda hizmet edecek, delikanlılar doğrudan cepheye giderken evliler silâh imali ve mühimmat nakliyatında, kadınlar çadır ve üniforma imalatında çalışacak; yaşlı erkekler de meydanlarda krala hakaret edip cumhuriyetin birliği hakkında halka nasihat edeceklerdi.” açıklanmıştır.

Doğru cevap C seçeneğidir. Sayfa 24’de FRANSIZ DEVRİMİ VE ZORUNLU VATANDAŞ ASKERLİĞİNE  GEÇİŞ  ana konu başlığında ki açıklamalarda “Osmanlı ordusu da İkinci Koalisyon Savaşı’nda karşı ittifaktaki yerini aldı. Girdiği pek çok savaşı kazanan Fransız ordusunu güçlü kılan zorunlu askerlik, topçu ve piyadelerin müşterek harekâtı ile yeni piyade talimi gibi hususlar, III. Selim döneminde kurulan Nizam-ı Cedid ordusuna ilham kaynağı oldu.” Şeklinde açıklanmıştır.

Doğru cevap D seçeneğidir. Sayfa 26’da YUNAN İSYANI VE YENİÇERİ OCAĞI’NIN KALDIRILIŞI ana konu başlığında ki açıklamalarda “17 Haziran 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın resmen kaldırıldığına dair ferman ve mahkeme ilâmı yayınlandı. Kararın gerekçesi, ocağın bir süredir düzenini kaybettiği, düşmanın kullandığı teknik ve taktikleri öğrenmeyi reddettiği ve İslâm’ın düşmanlarına karşı devleti savunmaktan âciz kaldığıydı. Ocak içine yabancı devlet casuslarının sızdığı ya da ocaklıların açıkça dine hakaret ettiği gibi zorlama iddialar da suçlamalar arasındaydı.” Şeklinde açıklanmıştır.

Doğru cevap E seçeneğidir. Oldukça hızlı gelişen ve devrin resmi tarih yazıcıları tarafından Vak’a-ı Hayriyye, yani “Hayırlı Olay” olarak nitelendirilen bu tasfiye harekâtı yeniçerilerle sınırlı
kalmadı. Yeniçeri Ocağı’nın sosyal tabanı ve o güne kadar çıkan yeniçeri isyanlarının destekçileri olduğu düşünülen taşradan gelip ocak tekelindeki iş kollarında
tutunmaya çalışan hammallar, manavlar, sebzeciler, kayıkçılar, beygirciler ve kahvehaneciler gibi alt sınıf­ların mensupları da İstanbul’dan sürülmek istendi. Önceki
ayaklanmalarda rol oynayan Arnavut kökenli fırıncı ve mezbahacılar da mallarına
el konularak memleketlerine gönderilen gruplar arasındaydı. Yeniçerilerin sahip
olduğu ve onlarla birlikte şehrin alt kesimlerinin sosyalleştiği kahvehane ve berber dükkânları kapatıldı; Üsküdar’da Yeniçeri Ocağı mensuplarıyla taraf­tarlarının
yaşadıkları bekâr evleri yıktırıldı ve yeniçeriliği hatırlatan unvan ve sembollerin
kullanımı yasaklandı. Ocak ortaları için manevi önemi büyük olan kazanlara el konuldu.

Doğru cevap A seçeneğidir. Sayfa 28’de II. MAHMUD DÖNEMİNDE DÜZENLİ ORDUNUN KURULUŞU ana konu başlığında ki açıklamalarda “Asâkir-i Mansure-i Muhammediyye başlangıçta 12.000 mevcutlu profesyonel bir ordu olarak planlandı. Kısa sürede hazırlanan Asâkir-i Mansure Kanunnamesi ile ordunun hiyerarşisi belirlendi. En üst komutanı serasker olup ilk serasker Ağa Hüseyin Paşa oldu.” Şeklinde açıklanmıştır.

Doğru cevap C  seçeneğidir. Sayfa 28’de II. MAHMUD DÖNEMİNDE DÜZENLİ ORDUNUN KURULUŞU ana konu başlığında ki açıklamalarda “Son olarak 1836 yılında ordunun en tepe komuta noktasına müşir (mareşal) rütbesi verilerek hiyerarşik silsile tamamlandı. Aynı yıl askerî işleri görüşüp karara bağlayacak olan Dâr-ı Şûra-yı Askeri (Askeri Şûra) adlı yüksek danışma kurulu oluşturuldu.” Şeklinde açıklanmıştır.

Doğru cevap D  seçeneğidir. Sayfa 34’de TANZİMAT DÖNEMİNDE DÜZENLİ ORDU VE ZORUNLU ASKERLİK ana konu başlığında ki açıklamalarda “Tanzimat Fermanı olarak bilinen siyasi belge ile, padişah, bürokrasi ve halk arasındaki ilişkiler hukuk çerçevesinde yeniden ele alındı. Fermanda, halkın vergi ve askerlik konularındaki mükellefiyetlerinde yeni bir düzenlemeye gidileceğinin işareti verilir. Vergi salarken ve seferberlikte asker toplarken bazı ke­ simlere fazla yüklenildiği belirtilerek bundan böyle vergi ve asker toplarken âdil davranılacağına vurgu yapılır. Ancak burada önemli bir ayrıntıya yer verilir ve her Müslümanın “vatan savunması”na katılmasının dini bir vecibe olduğu ifade ile Osmanlı tarihinde ilk kez zorunlu vatandaş askerliğine geçileceği ima edilir.” Şeklinde açıklanmıştır.

Doğru cevap E  seçeneğidir. Sayfa 35’de TANZİMAT DÖNEMİNDE DÜZENLİ ORDU VE ZORUNLU ASKERLİK ana konu başlığında ki açıklamalarda “Daha önce Asâkir-i Mansure ve Asâkir-i Hassa olarak ikiye ayrılmış olan ordu, 1843 yılında cografi bölgeler esas alınarak beş ordu komutanlığı şeklinde yeniden teşkilatlandırıldı.” Şeklinde açıklanmıştır.

Doğru cevap A seçeneğidir. Sayfa 39’da ASKERÎ TEKNOLOJİ TRANSFERİ VE OSMANLI ASKERÎ SANAYİİ ana konu başlığında ki açıklamalarda “Aslında yelkenlilerden buhar gücüyle çalışan gemilere geçiş II. Mahmud döneminde başlamış ve İngiltere’den sivil nakliye gemileri satın alınmıştı. 1856 yılında 78 toplu Peyk-i Zafer kalyonuna İngiltere’de makinaların takılmasıyla Osmanlı donanması buhar gücüyle çalışan ilk savaş gemisine sahip oldu.” Şeklinde açıklanmıştır.