OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876)

1727 yılında, Macar mühtedisi İbrahim Müteferrika tarafından Mismari Şücâ Mahallesi’ndeki evinde kurulan Darü’t-Tıbâati’l-Âmire adlı matbaa da yine Yir­ misekiz Mehmed Çelebi’nin Paris sefaretiyle ilişkilendirilir. Yirmisekiz Mehmed Çelebi’yle beraber Paris’te bulunan oğlu Said Efendi’nin burada matbaa ile ilgili gözlemleri ve İstanbul’a döndüğünde bu konuda Müteferrika’ya yaptığı yardım­ lar sayesinde matbaanın hayat bulduğu iddia edilir. Bu bakış açısının, İstanbul, Selanik, İzmir ve Halep’te Yahudiler, Ermeniler ve Rumlar tarafından öteden beri işletilmekte olan matbaacılık altyapısını inkâr ettiği açıktır. Müteferrika, 1493’ten,Bayezid devrinden (1481­1512) beri imparatorlukta zaten var olan matbaacılık alt yapısına Türkçe harf­li ilk matbaayı kazandırmıştır. Ayrıca, Batı’da Türkçe harf­li eserlerin önceden beri basıldığını da ifade etmek gerekir.

Müteferrika, 1493’ten, II.Bayezid devrinden (1481­1512) beri imparatorlukta zaten var olan matbaacılık alt yapısına Türkçe harf­li ilk matbaayı kazandırmıştır. Ayrıca, Batı’da Türkçe harf­li eserlerin önceden beri basıldığını da ifade etmek gerekir.

Matbaada basılan temelde dil, tarih ve coğrafya konulu toplam 17 kitap ba­ sılış sırasına göre şunlardır:

1725’te İstanbul Eğrikapı’daki Tekfur Sarayı’nda çini “fabrikası” kurulur. Yine İs­ tanbul’da faal haldeki çuha fabrikasına ilaveten Hatâyî kumaşı üretimi için de bir “fabrika” tesis edilir. Bu dönemde, ayrıca, çiçek aşısının hastalığın tedavisinde kul­ lanılmakta olduğu da belirtilmelidir.

28 Eylül 1730’da III. Ahmed’in tahttan indirilmesine ve İbrahim Paşa’nın iki damadıyla beraber hunharca öldürülmesine neden olan isyan patlak verdi. 1730 isyanı, klasik Osmanlı tarihyazımında Patrona Halil’in omuzlarına yüklenmiştir.1730’daki isyan, 18. yüzyıl kaynaklarında “1143 [M. 1730] senesinde meydana gelen ihtilâl” şeklinde nitelendirilirken, 20. yüzyıl metinlerinde, Patrona Halil’le özdeşleştirilerek “Patrona Halil İsyanı” veya “Patrona İsyanı” olarak geçer.

Literatürde Yalova’da bir kâğıt imalathanesinin açılması, III. Ahmed devrine ait bir gelişme olarak sunulursa da, bu doğru değildir; imalathane, I. Mahmud döne­minde Lehistan’dan ustalar getirtilerek İbrahim Müteferrika’nın idaresinde Yalova da hayata geçirilir.

Osmanlı askeri sisteminin ıslahı bakımından bu dönemin iki gelişmesi zikre değerdir. Bunlardan birincisi 1717’de İstanbul’a gelen Rockfort isimli bir Fransız mühendis subayın Üsküdar’da yeni bir ocak kurmak üzere yaptığı girişim ve diğe­ ri de Humbaracı Ahmed Paşa’nın Humbaracı Ocağı’nın düzenlenmesi için iltica talebinde bulunuşudur. Rockfort’un ıslahat raporunda askeri nizama yönelik de­ğişim önerileri, Nizam­ı Cedid olarak isimlendirilmişti.Osmanlı askeri sisteminin ıslahı bakımından bu dönemin iki gelişmesi zikre değerdir. Bunlardan birincisi 1717’de İstanbul’a gelen Rockfort isimli bir Fransız mühendis subayın Üsküdar’da yeni bir ocak kurmak üzere yaptığı girişim ve diğe­ ri de Humbaracı Ahmed Paşa’nın Humbaracı Ocağı’nın düzenlenmesi için iltica talebinde bulunuşudur. Rockfort’un ıslahat raporunda askeri nizama yönelik de­ğişim önerileri, Nizam­ı Cedid olarak isimlendirilmişti.Osmanlı askeri sisteminin ıslahı bakımından bu dönemin iki gelişmesi zikre değerdir. Bunlardan birincisi 1717’de İstanbul’a gelen Rockfort isimli bir Fransız mühendis subayın Üsküdar’da yeni bir ocak kurmak üzere yaptığı girişim ve diğe­ ri de Humbaracı Ahmed Paşa’nın Humbaracı Ocağı’nın düzenlenmesi için iltica talebinde bulunuşudur. Rockfort’un ıslahat raporunda askeri nizama yönelik de­ğişim önerileri, Nizam­ı Cedid olarak isimlendirilmişti.Yeniçeri Ocağı’na yönelik düzenlemelerin bu dönemde de gündemde olduğu bi­ linmektedir. III. Mustafa döneminde teknik yenilikler bakımdan öne çıkan isim Baron de Tott idi. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarındaki kale ve savunma sistem­ lerinin güçlendirilmesi, Topçu Ocağı’yla Tophane’nin düzenlenmesi, Hasköy’de bir top dökümhanesinin yapılarak yeni topların dökülüp top arabalarının ıslah edilmesi, Baron de Tott öncülüğünde yapılan askeri yenilikler cümlesindendi  vb.

I.Abdülhamid devrinde padişaha bir dizi layiha sunulmuştu. Canikli Ali Pa­ şa, padişaha sunduğu Tedâbirü’l-Gazevât başlıklı eserinde, askeriyeden ilmiyeye, üst düzey devlet görevlilerine ve yiyecekten satın alma işlemlerine kadar pek çok konuda ıslahat tavsiyelerinde bulunur.

III. Selim’in Osmanlı’nın etrafındaki dünya ile münasebeti açısından belki de en önemli girişimi, 1793’te Londra ve 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi ikamet elçiliklerini kurmasıydı. Bu elçiliklerle, Osmanlı yerli unsurlarının Avrupa dilleri ve kültürlerine vakıf olması; hızlı ve güvenilir bilgi akışının sağlanmasıyla da Osmanlı dış siyasetinin etkin bir biçimde yürütülmesi amaçlanmıştı.

Nizam­ı Cedid hareketi ve III. Selim’in saltanatı, 1805 Selimiye Camii Vakası, 1806 II. Edirne Olayı ve 1807 Kabakçı isyanı diye meşhur olan Vaka­yı Selimiyye gibi birbirini takip eden üç büyük hadisenin ortaya çıkardığı karmaşık bir muha­lefet süreci neticesinde sona erdi.

Osmanlı İmparatorluğu 18. yüzyılın başında tarihe “Birinci Edirne Vakası” diye geçen 1703 isyanı ile sarsıldı. Dönemin padişahı II. Mustafa bu isyan neticesinde tahtını kardeşi III. Ahmed’e bıraktığı gibi, dönemin muktedir şeyhülislamı Feyzullah Efendi de linç edildi.

Osmanlı gerileme dönemine ilişkin tarihyazım paradigmasının değişiminde, Edward Said’in Oryantalizm’i ile beraber revizyonist Osmanlı tarihçilerinin etkisi önemlidir.

Mehmed Çelebi, padişahın Kudüs’teki Kutsal Lahit Kilisesi’ni onarmaları için Fransızlara izin verdiğini bildirmek, Fransa’ya verilmiş olan kapitülasyonların yenilenmesi  konusunu görüşmek, Osmanlı yönetimini Fransız siyasetinden haberdar etmek ve Osmanlı­ Fransız münasebetlerini güçlendirmek üzere Paris’e gönderilmişti.

Çiçek aşısının hastalığın tedavisinde kullanılması Nevşehirli Damat İbrahim Paşa zamanında olmuştur.

I. Mahmud, İstanbul'un imarı çabaları dolayısıyla “muammir­i bilâd” unvanını almıştı. İstanbul sıklıkla depremler ve yangınlarla sarsıldığı için padişahların imar için çabalamaktan başka çareleri yoktu.

Literatürde Yalova’da bir kâğıt imalathanesinin açılması, III. Ahmed devrine ait bir gelişme olarak sunulursa da, bu doğru değildir; imalathane, I. Mahmud döneminde Lehistan’dan ustalar getirtilerek İbrahim Müteferrika’nın idaresinde hayata geçirilir. 1747’de Müteferrika’nın ölmesi üzerine matbaası kapanır; ancak, I. Mahmud, kâğıt ithali gibi uygulamalarla matbaayı yaşatmaya çabalar.

III. Selim’in Osmanlı’nın etrafındaki dünya ile münasebeti açısından belki de en önemli girişimi, 1793’te Londra ve 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi ikamet elçiliklerini kurmasıydı. Bu elçiliklerle, Osmanlı yerli unsurlarının Avrupa dilleri ve kültürlerine vakıf olması; hızlı ve güvenilir bilgi akışının sağlanmasıyla da Osmanlı dış siyasetinin etkin bir biçimde yürütülmesi amaçlanmıştı.

Dalkılıç: Savaş halinde düşman ordusuna akınlar düzenlemek yahut kuşatma altına alınan kalelere girmekle görevli fedailer için kullanılırdı.

Esame: Yeniçerilere verilen, içerisinde ad, orta bilgisi ve maaş miktarının yazıldığı belge.

Nizam­ı Cedid hareketi ve III. Selim’in saltanatı, 1805 Selimiye Camii Vakası, 1806 II. Edirne Olayı ve 1807 Kabakçı isyanı diye meşhur olan Vaka­yı Selimiyye gibi birbirini takip eden üç büyük hadisenin ortaya çıkardığı karmaşık bir muhalefet süreci neticesinde sona erdi. Eş zamanlı olarak çıkan Vehhabi isyanlarıyla İngiliz filosunun İstanbul’u tazyiki, III. Selim’i daha da zayıf­lattı.

Tarihsel süreklilik yahut iç dinamiklerin zorlamaları dikkate alınmadığı için, Osmanlı’da yapılan reformlar Batı’dan gelen garip bir tür aydınlanma; III. Ahmed ve III. Selim gibi padişahlar da “aydınlanmış” hükümdarlar olarak resmedilir. Bu bakış açısı, Osmanlı’nın etrafında etkileşim içerisinde bulunduğu dünyayı da Avrupa ile sınırlandırır. Batılılaşma eksenli bakışın en büyük açmazı, şüphesiz Osmanlı gücünü ve değişim dinamiklerini hiçe sayması; Avrupa’yla karşılaşmayı ve Avrupa’dan ithal edileni, Osmanlı devlet ve toplum dönüşümünün merkezine koymasıydı. Diğer bir ifadeyle, Osmanlı’da yenileşme yahut reform denilince, doğrudan Batı’daki kurumlarla tekniğin ithali anlaşıldığı için Osmanlı’nın iç dönüşümünün analizi ihmal edildi. Osmanlı tarihindeki muhtelif reformların açıklanmasında padişahların yenilikçi ve reformcu kimliklerine çok fazla önem atfedilmesi, değişimi ve dönüşümü açıklamakta yetersiz kalmakta ve tarihsel hadiseleri liderlerin şahsi meziyetlerine indirgemek gibi bir yöntem sorununu ortaya çıkarmaktadır. Bununla birlikte klasik Osmanlı tarihyazımı, 18. yüzyılı Tanzimat reformlarına ve “batılılaşmaya” referansla anlamaya çalışır ve dönemi gerileme paradigması içerisine oturtur. Doğru cevap D'dir.