OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876) - Deneme Sınavı - 13

İstanbul'da 1858’de Altıncı Daire-i Belediyye ismiyle Paris belediyesi model
alınarak oluşturulan ilk modern belediye teşkilâtı kuruldu.

Tanzimat’tan sonra Osmanlı Devleti’nde bir medeni kanun ihtiyacı gündeme geldi ve 1855’te böyle bir kanunu hazırlama amacıyla Meclis-i
Tanzimat’ın bünyesinde Rüşdü Molla Efendi’nin başkanlığında bir komisyon kuruldu. Komisyon, Metn-i Metin isimli bu kanun çalışmasının sadece bugün metni elimizde bulunmayan Kitabü’l-Büyû’ kısmını hazırlayabildi ve dağılmak zorunda kaldı

Ceza Kanunu’nun uygulamada farkedilen eksiklikleri Meclis-i Vâlâ’nın 1851’de yaptığı 43 maddelik Kanun-i Cedid ile giderilmeye çalışıldı. Bu yeni kanunun pek çok maddesi bir öncekinin aynıydı. Sarhoşluk, kumarbazlık, kalpazanlık, kız kaçırma gibi suçların ilâve edildiği kanunun en önemli yeniliği, hiç şüphesiz kamu davası anlayışını getirmesidir.

Reşid Paşa ise, 1845’te Hariciye Nezareti’ne ve 1848 ile 1855’te Sadaret’e getirilmesinde İngiltere’nin desteğini aldı. Bu durum, kendisinden sonra gelen devlet adamlarının da iktidarda kalmak veya iktidarı ele geçirmek amacıyla sefirlerin desteğine başvurmalarına yol açtı

Vilâyet Nizamnamesi, önce pilot bölge olarak belli yerlerde uygulanıp başarılı olduktan sonra yavaş yavaş ülkeye yaygınlaştırıldı ve taşra teşkilâtı yeniden düzenlendi. 1860’ların başından itibaren yapılan kilise düzenlemeleri de fermanın öngördüğü önemli konulardan biriydi. Özellikle Rum patriği fermanı uygulamakta çekingen davranarak bir süre direndi. Neticede 1862’de Rumlara, 1863’te Ermenilere ve 1865’te de Yahudilere verilen cemaat nizamnameleri âdeta birer anayasaya hükmündeydi.

Kırım Savaşı, hazineye büyük bir maliyet yüklediği gibi, mali dengeleri bozarak ülkeyi dış borç sarmalına sürükledi. 30 Mart 1856’da imzalanan Paris Antlaşması ile Osmanlı Devleti’nin bütünlüğü ve bağımsızlığı, şeklen de olsa anlaşmayı imzalayan devletlerin ortak garantisi altına alındı. Islahat Fermanı’nın ilânıyla birlikte, Osmanlı devlet adamlarının beklentisinin tersine, büyük güçlerin devletin iç işlerine daha fazla müdahil olduğu yeni bir sürece girildi. Anlaşma imzalandığı sırada iktidarda olmayan Mustafa Reşid Paşa, bu sakıncaya dikkat çekerek fermanı eleştirdi.

Şer’i bir vergi olan cizye konusu çok hassas bir sorun olduğu için mecliste bununla ilgili ayrı bir oturum yapıldı ve Hz. Ömer’in Beni Tağlib kabilesine yaptığı özel bir uygulama örnek gösterilerek cizyenin iane-i askeriyye adıyla tahsili kararlaştırıldı.

Tanzimat Fermanı, dış kamuoyunda farklı tepkiler aldı. Nitekim, İngiliz ve Fransız kamuoyu fermanı olumlu buldu; Avusturya ve Rusya ise, olumsuz ve ihtiyatla karşıladı. Padişahın ve yönetici elitin yetkilerinin bu fermanla sınırlandırıldığını gören Avusturya Başbakanı Prens Metternich, ülkesinde de benzer isteklerle karşılaşabileceği endişesiyle ilân edilen reformları eleştirdi. Rusya ise, iç ve dış siyasette Osmanlı Devleti’ne güç katacağı ve İngiltere’yle Fransa’nın bu ülkedeki etkinliklerini arttıracağı gerekçesiyle yeni kararlara karşı olumsuz bir tavır takındı.

Tanzimat Fermanı’nda öngörüldüğü üzere yeniden düzenlenerek üye sayısı ve yetkileri arttırılan Meclis-i Vâlâ, Hariciye Nezareti’yle birlikte reformlar için çok önemli bir misyon üstlendi ve Tanzimat’ın ilk on beş yılında yapılan hemen bütün yenilikler bu iki kurumun öncülüğünde gerçekleştirildi.

Sultan Abdülmecid, Temmuzun sonunda taşraya gönderdiği diğer bir hatt-ı hümayunla, vali, vezir, ferik, mütesellim ve mübaşir gibi görevlilerden yolculuk masraf­larını kesinlikle halka yüklememelerini ve cerîme ve câize gibi değişik adlarla halktan hiçbir şey almamalarını istedi. Söz konusu iki hatt-ı hümayun yayımlandığı zaman Mustafa Reşid Paşa henüz Londra’daydı

Tanzimat döneminin ne zaman başladığı konusu tartışmalıdır. Dönem, her ne kadar genelde 3 Kasım 1839’da ilân edilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu’yla (Tanzimat Fermanı) başlatılırsa da, son araştırmalar başlangıcın II. Mahmud devrine, 1830’lu yılların başlarına kadar indirilebileceğini ortaya koydu.

Hariciye Nazırı Mustafa Reşid Paşa, 3 Kasım 1839’da Topkapı Sarayı’nın bahçesindeki Gülhane meydanında, vükelâ, rical, ulema, Rum ve Ermeni patrikleri, hahambaşı, esnaf temsilcileri, sefirler ve diğer davetlilerin huzurunda Tanzimat Fermanı’nı okudu.

Tanzimat Fermanı, dış kamuoyunda farklı tepkiler aldı. Nitekim, İngiliz ve Fransız kamuoyu fermanı olumlu buldu; Avusturya ve Rusya ise, olumsuz ve ihtiyatla
karşıladı. Padişahın ve yönetici elitin yetkilerinin bu fermanla sınırlandırıldığını
gören Avusturya Başbakanı Prens Metternich, ülkesinde de benzer isteklerle karşılaşabileceği endişesiyle ilân edilen reformları eleştirdi. Rusya ise, iç ve dış siyasette Osmanlı Devleti’ne güç katacağı ve İngiltere’yle Fransa’nın bu ülkedeki etkinliklerini arttıracağı gerekçesiyle yeni kararlara karşı olumsuz bir tavır takındı.

Hükümet, Tanzimat reformlarını uygulama bağlamında hazırlıklı olmadığı için öngörülen ıslahatları ülkenin tamamında değil, öncelikle Edirne, Bursa, İzmir, Ankara, Aydın, Konya ve Sivas gibi nisbeten merkeze yakın ve yapılanların
kolaylıkla denetlenebileceği yerlerde uygulamaya konulmasını kararlaştırdı. Trabzon eyaleti önce bu kapsama alındıysa da, bölgede ortaya çıkan tepkiler üzerine Tanzimat’ın burada uygulanması ertelendi.

Siyasi ve stratejik açıdan merkezle bağları sorunlu olan yerlerde Tanzimat’ın
uygulanması zamana yayıldı; zira, hükümetin korkusu, isyan çıkarmak için çalışanların yeni sistemi bahane ve kendilerine vesile etmesiydi. Nitekim, bu endişeyle uygulamanın geciktirildiği hemen her yerde hükümetin öngördüğü üzere isyanlar ve ciddi sorunlar meydana geldi. Nitekim, Mart 1845’ten itibaren Erzurum ve Diyarbekir eyaletlerinin de Tanzimat kapsamına alınması üzerine Van ve civarında isyanlar çıktı.

Tanzimat’ın en önemli maddelerinden biri, iltizamın kaldırılmasına ve çeşitli isimler altında alınan vergiler yerine, herkesten geliri oranında bir “vergi”nin tahsiline yönelik tespitti. Merkezi bir mali yönetimin kurulabilmesi, yani, gelirlerin hazinede toplanıp harcamaların da yine buradan yapılabilmesi için merkez ve taşra teşkilâtının buna göre düzenlenmesi ve öncelikle de halkın mal ve mülküyle yıllık gelirinin belirlenmesi gerekiyordu. Ancak, II. Mahmud’un başlatmış olduğu mali yenilikler henüz bir düzene kavuşmamıştı. Nitekim, 28 Şubat 1838’de Hazine-i Âmire ile Mansure Hazinesi’ni Umur-ı Maliye Nezareti adıyla birleştiren ve sermaye sahipleriyle memurları her zaman tedirgin eden müsadereyi kaldırıp memurlara maaş bağlayan II. Mahmud’un ölümünden iki ay sonra, 2 Eylül 1839’da Maliye Nezareti lağvedilerek Hazine-i Âmire ile Hazine-i Mukataat Def­terdarlıkları kurulmuştu.
Böyle istikrarsız bir ortamda, Tanzimat Fermanı’nda belirlendiği üzere, valilere
sadece eyaletin güvenliğiyle ilgili konular bırakılarak iltizam usulü kaldırıldı; vergi toplama görevi ise, merkezden geniş yetkilerle gönderilen muhassıllara verildi

Valilere sadece eyaletin güvenliğiyle ilgili konular bırakılarak iltizam usulü kaldırıldı; vergi toplama görevi ise, merkezden geniş yetkilerle gönderilen muhassıllara verildi. Bu düzenlemelere uygun olarak 19 Ocak 1840’ta Tanzimat’ın uygulandığı yerlerin (dâhil-i daire-i Tanzimat) mali işleriyle ilgilenmek üzere Maliye Nezareti yeniden kuruldu; eski sistemin uygulandığı alanlar ise Hazâin-i Âmire Def­terdarlığı’nın sorumluluğunda bırakıldı. Ancak, bu iki başlı yönetim maliyedeki istikrarsızlığı ve kargaşayı daha da arttırdığı için Nisan 1840’ta def­terdarlık kaldırılarak Maliye Nezareti tekrar mali işlerin tek sorumlusu oldu.

Yeni sistemden çıkarları zedelenen vali, mütesellim, eşraf, âyan, sarraf, mültezim, voyvoda gibi zenginleşmiş zümreler Tanzimat’ı başarısızlığa uğratmak
için halkı kışkırtmak da dahil ellerinden gelen her şeyi yaptılar. Bulgarlar 1841
Nisanında Niş’te ciddi bir isyan çıkardı; Tokat’ta ise, bir muhassıl öldürüldü. Bu
sıkıntılara nitelikli eleman yokluğu da eklenince muhassıllıktan beklenen fayda
sağlanamadı ve neticede, başarısızlığa mahkûm edilen bu sistemi Mart 1842’den
itibaren kaldırılarak iltizam uygulamasına geri dönüldü.

Redif Askeri: II. Mahmud döneminde Asakir-i Mansure Ordusu’na destek olmak üzere 1834’te oluşturulan ihtiyat askerinin genel adıdır. Redif birliklerinin her sancağın 23-32 yaşları arasındaki gençleri arasından kur’a ile belirlenerek oluşturulması kararlaştırılmıştı. Serasker Hüsrev Paşa’nın bu birliklerin teşkilinde büyük katkısı oldu. Anadolu ve Rumeli’deki redif taburları 1836’da müşirlerin
idaresine verildi.

Tanzimat Fermanı müslim ve gayrimüslim bütün halkın; Islahat Fermanı ise, neredeyse sadece gayrimüslimlerin durumunu iyileştirmeyi amaçlamaktaydı. Tanzimat Fermanı iç dinamiklerin zorlamasıyla, Islahat Fermanı ise, tamamen dış baskıların ve yabancı elçilerle yapılan müzakerelerin sonucunda ortaya çıktı. Tanzimat Fermanı kararlaştırılıp iç ve dış kamuoyuna duyurulduğu ve ülkeyi her hangi bir taahhüt ve yükümlülük altına sokmadığı halde, Islahat Fermanı, Paris Anlaşması’nın 9. maddesinde söz konusu edilerek devleti taahhüt altına soktu; gayrimüslimlere verilen hakların uygulanmadığı gerekçesiyle yabancı devletlerin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale etmelerine de zemin hazırladı. 

Müslümanlarla gayrimüslimler arasında veya her iki tarafın kendi aralarında çıkan anlaşmazlıklara bakmak üzere karma mahkemelerin kurulmasına, gayrimüslimlerin şahitliklerinin kabulüne ve herkesin kendi inancına göre yemin etmesine imkân tanındı.

Bâbıâli’de Sami Paşa, Mümtaz Efendi, Suphi Bey ve Ahmed Refik Bey’den oluşan
bir komisyon kuruldu ve fermanın maddelerinin uygulanmasına öncelikle Hüdavendigâr sancağından başlanmasına karar verildi. Fermanın getirdiği âyin serbestliği üzerine kiliselerde çanların çalınmaya başlaması Müslümanların tepkisini çekti; gayrimüslimler arasında da Müslümanların kendilerine saldıracağına dair söylentiler yayıldı. Bu gergin ortamda, Maraş, Halep, Şam, Lübnan, Cidde, Girit, Bosna-Hersek gibi ülkenin farklı yerlerinde değişik tarihlerde fermana tepki göstermek veya yeni haklar istemek amacıyla ayaklanmalar ve gayrimüslimlerle Müslümanlar arasında çatışmalar çıktı.