OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME HAREKETLERİ (1703-1876) - Deneme Sınavı - 10

17 Haziran 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın resmen kaldırıldığına dair ferman ve mahkeme ilâmı yayınlandı. Kararın gerekçesi, ocağın bir süredir düzenini kaybettiği, düşmanın kullandığı teknik ve taktikleri öğrenmeyi reddettiği ve İslâm’ın düşmanlarına karşı devleti savunmaktan âciz kaldığıydı. Ocak içine yabancı devlet casuslarının sızdığı ya da ocaklıların açıkça dine hakaret ettiği gibi zorlama iddialar da suçlamalar arasındaydı.

17 Haziran 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırıldığı ve yerine Asâkir-i Mansure-i
Muhammediyye adlı yeni bir ordunun kurulacağı resmen ilân edilmiştir.

1834’de Heybeliada’ya taşınan Deniz Mühendishanesi, Mekteb-i Bahriyye
(Deniz Harp Okulu)’ye dönüşerek 1838’de yeniden eğitime başladı.

1835’te merkez ordusu hükmündeki Asâkir-i Mansure ile padişah ve İstanbul’un muhafazasıyla görevli Asâkir-i Hassa’nın yanında, yeni bir yedek asker havuzu oluşturuldu. Barış zamanları çift ve çubuklarıyla uğraşıp yılda sadece iki kez birlikte talim yapacak ve az da olsa bir maaş alacak bu sivil-askerler redif birliklerini oluşturacaktı. Aynı yıl içinde 19’u Anadolu’da ve 8’i Rumeli’de toplam 37.000 kişilik 27 Redif taburu meydana getirildi.

II. Mahmud’un yerine tahta geçen oğlu Sultan Abdülmecid’in saltanatının (1839-1861) hemen başında, 3 Kasım 1839’da ilân edilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu veya Tanzimat Fermanı olarak bilinen siyasi belge ile, padişah, bürokrasi ve halk arasındaki ilişkiler hukuk çerçevesinde yeniden ele alındı.

Daha önce Asâkir-i Mansure ve Asâkir-i Hassa olarak ikiye ayrılmış olan ordu, 1843 yılında cografi bölgeler esas alınarak beş ordu komutanlığı şeklinde yeniden teşkilatlandırıldı. Bu beş ordunun ve merkez karargâhlarının bulunacağı şehirler şu şekildeydi: Hassa Ordusu, İstanbul; Dersaadet Ordusu, İstanbul; Rumeli Ordusu, Manastır; Anadolu Ordusu, Harput (sonradan Erzincan) ve Arabistan Ordusu, Şam. Her ordunun hangi sancak ve kazalardan asker toplayacağı da belirlendi.

Askerlik kanununun çıkması bunun Osmanlı coğrafyasının her yerinde hemen devreye sokulduğu anlamına gelmiyordu. Bilhassa göçer kabile ve aşiretlerin yaşadığı bölgelerde nüfus sayımı ve asker toplama çalışmalarına karşı ciddi bir direnç gösterildi. Hatta, Osmanlı ordusunun mesaisinin önemli bir kısmını asker alımına direnen bu topluluklara karşı yaptığı harekâtlar aldı. Kuzey Afrika ile Arabistan yarımadasının çöl bölgeleri neredeyse Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar asker alma sisteminin dışında kaldı. Filistin, Cebel-i Lübnan, Suriye’nin aşiretlerin yoğun olduğu alt bölgesi, Irak’ın kuzey ve güneyi, Anadolu’nun kabile ve aşiretlerin yaşadığı Güney, Kuzeydoğu, Doğu ve Güneydoğu bölgeleri, Bosna-Hersek, Arnavut kabilelerin yaşadığı bugünkü Arnavutluk ve Yunanistan toprakları 19. yüzyılın üçüncü çeyreğine kadar askerliğe karşı direnmeyi sürdürdü. Buralardaki Müslüman aşiretler, savaş zamanları ücretli asker olmayı zorunlu askerliğe tercih ediyordu

1789 Fransız Devrimi, Avrupa ve dünya siyasi tarihinde bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Devrim sonrasında yaşanan krallıktan cumhuriyete ve hanedan devletinden ulus-devlet temelli cumhuriyete geçiş süreci, daha sonra diğer ülkeler tarafından da model alınmıştır.

Girdiği pek çok savaşı kazanan Fransız ordusunu güçlü kılan zorunlu askerlik, topçu ve piyadelerin müşterek harekâtı ile yeni piyade talimi gibi hususlar, III. Selim döneminde kurulan Nizam-ı Cedid ordusuna ilham kaynağı oldu. Ancak, 1807’de çıkan ve Kabakçı Mustafa İsyanı olarak nitelendirilen isyan neticesinde III. Selim tahttan indirildiği gibi, Nizam-ı Cedid projesi de sona erdi; böylece, Fransız modelinde düzenli ve talimli yeni bir ordu kurma planı, II. Mahmud’un Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırmasıyla başlayan askerî reformlara kadar ertelenmiş oldu.

1821 yılı sonlarında görevden alınan ve bu kararı kabul etmeyerek isyan eden Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paşa’nın kuvvetleri İstanbul’dan gönderilen Osmanlı ordusu tarafından dağıtıldı. Teslim olan Tepedelenli ileride yeni bir muhalif hareket başlatmasından korkularak idam edildi.

Oldukça hızlı gelişen ve devrin resmi tarih yazıcıları tarafından Vak’a-ı Hayriyye, yani “Hayırlı Olay” olarak nitelendirilen bu tasfiye harekâtı yeniçerilerle sınırlı kalmadı. Yeniçeri Ocağı’nın sosyal tabanı ve o güne kadar çıkan yeniçeri isyanlarının destekçileri olduğu düşünülen taşradan gelip ocak tekelindeki iş kollarında tutunmaya çalışan hammallar, manavlar, sebzeciler, kayıkçılar, beygirciler ve kahvehaneciler gibi alt sınıf­ların mensupları da İstanbul’dan sürülmek istendi. Önceki ayaklanmalarda rol oynayan Arnavut kökenli fırıncı ve mezbahacılar da mallarına el konularak memleketlerine gönderilen gruplar arasındaydı. Yeniçerilerin sahip olduğu ve onlarla birlikte şehrin alt kesimlerinin sosyalleştiği kahvehane ve berber dükkânları kapatıldı; Üsküdar’da Yeniçeri Ocağı mensuplarıyla taraf­tarlarının yaşadıkları bekâr evleri yıktırıldı ve yeniçeriliği hatırlatan unvan ve sembollerin kullanımı yasaklandı. Ocak ortaları için manevi önemi büyük olan kazanlara el konuldu

Silistre’de kurulan ilk Asâkir-i Mansure süvari alayı, Tatar, Türkmen ve Hıristiyan Potkalı Kazak kabilelerinden alınan atlılardan oluşturuldu. Bu alay, Asâkir-i Mansure ordusu içinde gayrimüslim asker barındıran ilk ve tek birlikti.

Rus ordusunun Osmanlı topraklarına girme riski bulunan Rumeli ve Doğu Anadolu başta olmak üzere ülkenin pek çok yerindeki yerel yöneticilere emirler gönderilerek “12 yaşından 70 yaşına kadar harbe gücü yetip eli silâh tutan bütün Müslüman erkeklerin cihada katılması” istendi. Barış döneminde asker olmamalarına rağmen sefer zamanı orduya çağrılan bu kişilere nefîr-i ‘amm denirdi.

Asâkir-i Mansure’nin ilk kadrolu Hristiyan ve Avrupalı talimcisi İtalyan süvari subayı Giovanni Timoteo Calasso oldu. Napolyon Bonaparte’ın Rusya seferine de katılmış olan Calasso, ülkesi Piemonte’de yaşanan devrimin Avusturya güçlerince bastırılmasından sonra yüzbaşı rütbesindeyken buradan ayrılmış ve çeşitli Avrupa ordularında profesyonel asker olarak hizmet görmüştü. Calasso, İstanbul’daki Fransız elçisi tarafından Serasker Ağa Hüseyin Paşa ve halefi Hüsrev Paşa’ya tavsiye edildi. Hüsrev Paşa’nın önerisiyle padişahla görüşen Calasso’dan Topkapı Sarayı’ndaki 280 içoğlanına binicilik dersleri vermesi istendi. II. Mahmud, ona Rüstem Ağa ismini verdi.

Daha önce Asâkir-i Mansure ve Asâkir-i Hassa olarak ikiye ayrılmış olan ordu, 1843 yılında cografi bölgeler esas alınarak beş ordu komutanlığı şeklinde yeniden teşkilatlandırıldı. Bu beş ordunun ve merkez karargâhlarının bulunacağı şehirler şu şekildeydi: Hassa Ordusu, İstanbul; Dersaadet Ordusu, İstanbul; Rumeli Ordusu, Manastır; Anadolu Ordusu, Harput (sonradan Erzincan) ve Arabistan Ordusu, Şam. Her ordunun hangi sancak ve kazalardan asker toplayacağı da belirlendi.

Askerlik hizmetinden sürekli ya da geçici olarak muaf olanlar da vardı. Saray çalışanları, üst düzey devlet görevlileri, İstanbul’da oturanlar, medrese hocalarıyla talebeleri, kadılar, vaizler, tekke şeyhleri, bir evin tek erkeği veya dul bir kadının tek oğlu bunlar arasındaydı.

İlmiye ricali de denilen üst düzey ulema, Anadolu ve Rumeli kadıaskerleri ile payelileri, İstanbul kadıları ile payelileri ve Haremeyn payelilerinden oluşurdu.

1838 yılına kadar alt mahkemelerin gördüğü davalar Arz Odası’nda toplanan ve huzur murafaası (temyiz) denilen mahkemede tekrar ele alınır; veziriazam nezaretinde toplanan İkindi Divanı’nda veya kadıaskerlerin katılımıyla Cuma Divanı’nda ya da İstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar kadılarının katılımıyla Çarşamba Divanı’nda görülürdü

Kadıaskerlerin yürüttüğü kaza kadılarının seçimi ve muameleleri 1855 yılında şeyhülislâmlıkta kurulan Meclis-i İntihab-ı Hükkâm’a; ayrıca öteden beri yürüttükleri huzur murafaası (temyiz) yetkilerinde davanın ilk tetkiklerinin yapılması işleri de 1861 yılında şeyhülislamlık bünyesinde oluşturulan Meclis-i Tedkikat-ı Şer’iyye’ye aktarıldı.

Geleneksel düzende kadıların atanma ve yükseltilme işlemleri, kadıaskerlerin maiyetindeki memurlarca yürütülürdü. Ancak zaman zaman bazı aksaklık ve usulsüzlükler olur ve bunlar fermanlar yayımlanarak giderilmeye çalışılırdı. 1838 yılında yayınlanan Tarik-i İlmiyyeye Dair Ceza Kanunamesi ile kadılık mesleğinde bulunanlarla bu mesleğe gireceklerin sınavla belirlenmesi hükme bağlandı. Ancak üç ay gibi kısa bir süre sonra bunun uygulanamayacağı anlaşılarak Ceza Kanunnamesine Zeyl adıyla ikinci bir düzenleme yapılarak sadece kadılık mesleğine yeni gireceklerin imtihan edilmesi kararlaştırıldı.