Sera Tipleri ve Yapı Elemanları

Sera tipinin belirlenmesinde; kullanım amacı, gereksinim duyulan büyüklük, bölgenin iklim koşullar, arazi eğimi, işletmenin ekonomik gücü, gelecekteki büyüme ve değişiklikler, sera sahibinin özel istek ve beğenisi gibi konular etkili olmaktadır. 

Bölgenin iklim koşulları, seranın yüksek ya da alçak olmasında veya cam ya da plastik olmasında etkilidir.

Yetiştirme Seraları: Her çeşit sebze, kesme çiçek, meyve ve bağ üretimi yapılan ve sera içerisindeki toprağın doğrudan ürün yetiştiriciliğinde kullanıldığı seralardır. 

Üretim Seraları: Tohum, fide ve çelik üretimi için kullanılan seralardır. 

Koruma ve Sergileme Seraları: Üretilen ürünlerin sergilenmesi ve satılması için planlanan, gelişmiş yol bağlantılarına açık olan işletmelerin doğrudan pazarlama olanaklarını değerlendirmek amacıyla kullandıkları seralardır.

Araştırma Seraları: Bilimsel çalışmalar amacıyla tasarlanan, üretimden daha çok yeni çeşitlerin geliştirilmesi ve denenmesi için kullanılan seralardır.

Seralar kuruluş biçimlerine göre tek (bireysel), bölmeli blok, bölmesiz blok ve bağlantılı blok seralar olarak gruplandırılmaktadır.

Bireysel seralar: Çeşitli büyüklüklerde tek başına kurulan, çatısı basit, hiçbir yapıyla bağlantısı olmaksızın kurulan seralardır.

Bölmeli blok seralar: Birkaç bireysel seranın birleşmesiyle oluşan ve seraların yan duvarlarının kaldırılmadığı seralardır. Farklı bitki çeşitlerinin yetiştirme koşullarına göre iç ortam koşulları düzenlenebilmektedir.

Bölmesiz blok seralar: Birleşen bireysel seraların yan duvarları kaldırılarak oluşturulan ve tek bir sera ortamı yaratılan seralardır. Bağlantılı blok seralar: Bitişik seralar olarak da adlandırılıp, cam, tuğla, taş vb. başka bir yapı duvarına dayalı biçimde bağlantılı olarak kullanılırlar.

Sera büyüklüğü, yapı tabanının genişlik ve uzunluğuna göre belirlenir. Buna göre seralar;

Büyük Seralar: 1.000 m2’den daha büyük taban alanına sahip, bir ya da daha çok seranın bir araya gelmesiyle oluşan seralardır. Genişliği 10 m’den fazla, uzunluğu 50-100 m arasında değişir ve yetiştirme amacıyla kullanılırlar.

Orta Büyüklükteki Seralar: Taban alanı 100-1.000 m2 arasında değişip, bireysel veya birden fazla sera birleştirilerek oluşturulur. Genişliği, 3-20 m, uzunluğu 25-50 m olan, sebze ve çiçek yetiştiriciliği veya fide, fidan üretiminde kullanılan seralardır.

Küçük Seralar: Taban alanı 100 m2’den daha az tek seradan oluşan, genişliği 1-6 m, uzunluğu 2-20 m olup genellikle süs bitkisi yetiştirmek veya hobi amaçlı olarak kullanılırlar (Fotoğraf 2.1).

Kule Seralar: Büyüklüğü 150 m2’yi geçmeyen, küçük alanların sera tarımına uygun hale getirilmesi amacıyla kule biçiminde tasarlanan, genellikle saksı ve kasalarda çiçek yetiştiriciliği yapılan seralardır.

Yapının taşıyıcı elemanlarına, sera konstrüksiyonu ya da iskeleti adı verilir. İskeleti oluşturulan elemanlar farklı yapı malzemelerinin kullanımıyla yapılırlar.

Ahşap Seralar: İskelet malzemesi ahşap olan seralardır. Genellikle yöresel kaynaklar değerlendirilerek yapılan küçük seralar biçiminde olup servis ömrü kısa olduğundan yaygın kullanılmamaktadırlar.  

Çelik Seralar: Galvanize boru ya da profil çeliği kullanılarak sera iskeleti oluşturulur. En yaygın kullanılan iskelet malzemesidir.

Alüminyum Seralar: Pahalı olmasına karşın, hafif ve dayanıklı oluşu, inşa kolaylığı gibi özellikleriyle seralarda yapı iskelet malzemesi olarak kullanılmaktadır.

Sentetik Malzemeli Seralar: İskelet malzemesi olarak suni elyaf malzemeler kullanılmaktadır.

Hava Şişirmeli Seralar: İskelet yapısı olmaksızın, iki plastik örtü arasına hava verilerek oluşturulurlar.

Seraların taşıyıcı elemanlarının çevresi bir örtü malzemesiyle kaplanarak, kapalı ışık geçişine olanak sağlayan bir yapı oluşturulur. Seralarda farklı örtü malzemesi kullanılmakta olup seralar bu isimlerle de adlandırılabilmektedir. Bunlar;

Cam Seralar: Örtü malzemesi olarak cam kullanılan seralardır. Cam seralar, ışık geçirgenliği yüksek ve dayanıklı yapılardır. Ancak, ağır olması ve buna bağlı olarak daha fazla iskelet malzeme kullanımı gerektirmesi maliyetini artırmaktadır.

Plastik Seralar: Örtü malzemesi olarak yumuşak veya sertleştirilmiş polietilen (PE) ve polivinilklorit (PVC) vb. plastik malzemeler kullanılan seralardır. Cam seralara oranla ilk yatırım maliyeti düşük olup, dış ortam koşullarından etkilendiklerinden uzun ömürlü değillerdir. 

Sentetik Malzeme ile Kaplanmış Seralar: Örtü malzemesi olarak mika, pleksiglas, sertleştirilmiş PVC, polimetilmetekrilat (PMMA), polyester vb. sentetik malzemeler kullanılır. Sert ve tabaka şeklinde malzemeler olup son yıllarda kullanımı yaygınlaşmaktadır.

Çatı Şekillerine Göre Sera Tipleri Seralar çatı şekillerine göre farklılık gösterip aşağıda tanımlandığı biçimde adlandırılırlar.

Basit Çatılı Seralar: Tek eğimli, bir duvar veya binaya dayalı güneye bakacak biçimde düzenlenirler. Sundurma seralar olarak da tanımlanırlar. Küçük seralar grubundandır. Arazi eğimine uygun olarak tek yöne eğim verilebilir.

Çift Eğimli Seralar: Bu tip seraların çatıları iki yöne eğimli olarak düzenlenip, genellikle beşik çatı olarak adlandırılır. Çift eğimli seralarda, çatı yükü kolonlar tarafından taşınarak temele iletilir. İki çatı yüzeyi de birbirine eşit olan seralar, ikizkenar çatılı seralar olarak tanımlanır. Bazen, sera kurulacak alanın eğimli olması bir kenarın diğerine göre daha uzun olmasını gerektirir. Bu tip seralara da iki çatı kenarı birbirine eşit olmayan seralar denilmektedir.

Yuvarlak Çatılı (Tünel Tipi) Seralar: Örtü malzemesi yumuşak plastik olan ve yarım daire biçiminde yan duvarsız olarak kurulabilen düşük maliyetli seralardır. Sera genişliği 5-8 m arasında değişip yüksek yapılamazlar.

Yay Çatılı Seralar: Tek veya blok halinde kurulan çatı ve yan duvarların birleşmesiyle yay şeklinde çatıya sahiptirler. Daha etkin havalandırma ve daha geniş taban alanı yaratmak amacıyla geliştirilen sera tipidir. Yan duvar yüksekliği 2-2,5 m’dir. M Tipi Çatılı Seralar: Birden çok beşik çatılı seranın bir araya gelmesiyle oluşan blok seralarda görülür.

Sabit Seralar: Bir temel üzerine oturtulmuş en yaygın kullanılan hareketsiz seralardır.
Hareketli Seralar: Belirli bir temel veya raylar üzerinde yer değişltirebilen seralar olup maliyeti nedeniyle yaygın kullanılmazlar. 
Portatif Seralar: Sökülüp takılabilir nitelikte olup, başka bir yere taşınıp montaj› kolaylıkla yapılabilen seralardır.

Sıcak Seralar: Isıtmalı seralardır. Sıcak seralarda sera içi sıcaklığı 20 °C’nin üzerinde tutulup, 18 °C’nin altına düşmesine izin verilmez. Bu tip seralarda domates, hıyar gibi yazlık sebzeler yetiştirilir.

Ilık Seralar: Gündüz ve gece sıcaklığı 10-20 °C arasında tutulan gerektiğinde ısıtma yapılan seralardır. Bu tip seralarda fazla sıcak ya da soğuktan hoşlanmayan turp, salata ve lahana gibi bitkiler yetiştirilir.

Soğuk Seralar: Isıtma ve soğutma yapılmayan ılıman iklim özelliğine sahip yörelerde kullanılan veya soğuğa dayanıklı bitkilerin yetiştirildiği seralardır.

Bir serayı temelden çatıya kadar oluşturan her bir bölüme sera yapı elemanı denilmektedir. Sera yapı elemanları, kendi ağırlığı ve dışarıdan gelecek etkilere karşı sabit yapısını bozmadan kendisinden beklenilen fonksiyonları yerine getirmelidir. Bu temel görevin dışında yapı elemanlarının, gölgeleme oranı düşük, ışık geçirgenliği yüksek, ısı geçirgenliği az olmalıdır. Kurulum kolaylığı sağlamalı, hafif ve düşük maliyetli olmalıdır. Sera planlamada yapılması düşünülen yetiştiriciliğe, kapasite ve bölge koşullarına uygun bir sera modeli tasarlanır. İstenilen boyut ve özellikleri belirlenen sera tipi üzerinde öncelikli olarak etkili yüklerin belirlenmesi gerekir. Bu yüklerin etkisine bağlı olarak sera yapı elemanları boyutlandırılır. Yapı elemanlarını tanımadan önce, yapıda etkili yüklerin bilinmesinde yarar bulunmaktadır. Çünkü yapıyı oluşturan her bir elemanın etkili yüklere karşı, emniyet sınırları içerisinde dayanabilecekleri en küçük kesit yüzeyine sahip olmaları gerekmektedir.

Sera yapı elemanlarının boyutlandırılmasında etkili olan yükleri başlıca iki grupta toplayabiliriz.

Sürekli Yükler (Ölü Yükler)

• Yapı elemanlarının kendi ağırlığı,

• Seraya asılı tesisatların ağırlığı

Hareketli Yükler (Canlı Yükler)

• Rüzgâr yükü

• Kar yükü

• Askıya alınan bitki yükü

• Sera üzerinde çalışan işçi ağırlığı

• Depremin dinamik yükü

Seranın sürekli ısıtılması durumunda kar yükü hesaplanmayabilir. Kar yükünün etkisinin önlenebilmesi için sera içi sıcaklı¤ı en az 12 °C olmalıdır. Plastik seralarda, sera üzerinde su birikimi engellenmelidir. Aksi durumda, su kütlesinin de serada bir yük oluşturacağı dikkate alınmalıdır.

Sera yapısını oluşturan yapı elemanları, temel zemini, temel duvarı, kolonlar (dikme) ve sera duvarı, çatı elemanları ve örtü malzemesi, kapılar ve havalandırma açıklıkları biçiminde sıralanabilir. Bu elemanların, seranın kurulacağı bölgenin iklim koşulları, yetiştirilecek bitki tür ve çeşidi, işletme büyüklüğü ve sera tipine bağlı olarak planlanması gerekmektedir. Elemanların boyutlandırılmasında, genel statik ve kesit hesaplamaya yönelik yöntemler kullanılır.

Sera üzerinde etkili olan, sera yapı elemanlarının kendi ağırlığını oluşturan sabit yüklerle, rüzgâr, kar vd hareketli yükleri zemine ileten yapı elemanlarıdır. Temellerin iki görevi vardır;

• Sera yapı elemanlarından gelecek tüm yükleri zemine aktarır.

• Sera temeli eğer mütemadi (sürekli) temel biçiminde ise, bir duvar görevi de üstlenip dışarıdan gelebilecek dış çevre koşullarına karşı koruyucu özellik gösterir

Cam örtülü seralarda ise camın ağırlığına bağlı olarak iskelet malzemesinin kesit ve boyutları büyüyeceğinden, temele gelen yükün de artması söz konusu olacaktır. Ayrıca, seranın oturduğu zeminde oluşabilecek farklı düzeydeki oturmalar, sera malzemesinin zarar görmesine, hatta seranın büyük ölçüde deformasyona uğrayıp yıkımına da yol açabilir. Bu nedenle, cam örtülü seralarda genellikle sürekli (mütemadi) temeller kullanılmalıdır.

Sera iskeletini oluşturan elemanlar, kendi ağırlıkları ve sera üzerine gelebilecek yükleri taşıyıp temele kadar iletimini sağlayan ve serayı çevreleyen elemanlardır. Bu elemanların;

• Sağlam olmaları,

• Düşük maliyetli olmaları,

• Kolaylıkla kurulabilir olmaları,

• Gölgeleme etkisinin az olması,

• Hafif olması,

• Isı iletiminin düşük olması istenir.

Kolonlar, sera çatı ve duvarlarında oluşabilecek tüm yükleri temele ileten yapı elemanlarıdır. Seralarda örtü malzemesinin kendi ağırlığı ve çatı yüzeyinde etkili rüzgârın basınç yükü seralarda basınç gerilmesi yaratırken, diğer çatı yüzeyinde ise rüzgârın emme etkisiyle kolonlarda çekme gerilmeleri oluşmaktadır.

Kolon yüksekliği, sera yüksekliğiyle ilişkili olup genellikle 2-4 m arasındadır. Duvarın stabil iskeletini oluşturan kolonlar, çatı elemanlarından gelecek yükleri taşıdıklarından, çatı kiriş açıklığına eşit olacak biçimde, 2-4 m aralıklarında düzenlenirler.

Bir seranın çatı iskeletini; çatı makası, aşık ve mertekler oluşturur. Ayrıca, çatıda biriken ya da akan suyun uzaklaştırılmasını sağlayan su olukları, rüzgâr şiddetinin yapıdaki etkisini kısıtlamak için rüzgârlıklar kullanılır.

Sera açıklığı sera genişliğini ifade eder.

Bir seranın uzunluğuna da bağlı olmak üzere çatı makaslarını birleştiren elemanlardır. Seralarda mahya, orta ve damlalık aşığı olmak üzere, bulunduğu konuma göre adlandırılan 3 farklı aşık kullanılır. Seralarda çatı aşıklarının yanı sıra yan duvar aşıkları da kolonları birbirine bağlamada kullanılır. Aşıklar yerleştirilirken, havalandırma açıklıklarının sera üzerindeki konumu ve boyutları dikkate alınmalıdır.

1. Yoğunlaşma sonucu oluşan su buharının damlacıklar biçiminde değil, ince bir film tabakasında akışını sağlayacak antifog veya antidrop olarak adlandırılan plastiklerin kullanımı,
2. Örtü yüzeyine yoğunlaşmayı önleyici maddelerin püskürtülmesi,
3. 3. Çatı eğiminin artırılmasıdır.