ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE ANADOLU UYGARLIKLARI

Karamanoğulları, Germiyanoğulları ve Aydınoğullarının koruyuculuğun da eser veren bilgin ve şairler, Oğuz Türkçesinin yazı dili olarak gelişmesine öncülük etmişlerdir. Karamanoğlu Mehmed Bey’in, çarşıda, pazarda, divanda ve dergâhta Türkçe kullanılacağı yolundaki ünlü fermanı, Oğuz Türkçesinin gelişmesine dayanak oluşturmuştur. Karamanoğulları devrinde, Konya, Karaman ve Kırşehir çevresinde Türkçe eserler verilmiştir. Selçukluların çöküşe geçtiği dönemde Konya’da medrese tahsili gördüğü tahmin edilen, Yunus Emre, Farsçadan Türkçeye geçiş devrinin ünlü sufî şairidir. Beylikler Dönemi’n de yazı dilinin temelini Oğuz Türkçesi oluşturmaktadır. Doğru cevap E’dir.

Aydınoğulları Beyliği’nde Hacı Paşa adıyla ünlenen Celâlüddin Hızır, Türkçe bir tıp kitabı yazmıştır. Doğru cevap D’dir.

Beylikler Dönemi sanatı beyliklerin bıraktıkları mimari eserler yoluyla tanınabilmektedir. Karasioğulları ile İnançoğullarının sikkelerinden başka maddi eserleri bilinmemektedir. Selçuklu emiri olarak yaptırdığı birçok eser bulunan Muinüddin Süleyman Pervâne’den sonra Sinop’ta inşa edilen yapılar Pervâneoğullarına bağlanmaktadır. Aynı şekilde Selçuklu mimarisinin başyapıtları arasında yer alan bir çok eser yaptırmış bulunan Sahip Ata Fahreddin Ali’nin ailesi tarafından kurulan Sahipataoğulları Afyon’da eserleri bulunmaktadır. Karamanoğulları, sahip oldukları kentlerin mevcut surlarını kuvvetlendirmiş, gerekli gördükleri yerleşimleri yeni surlarla çevrelemiş cami, mescit, medrese, imaret, tekke, zaviye, han, hamam, türbe, köprü, çeşme, köşk ve kasırlar yaptırmışlardır. Candaroğulları, Kastamonu, Sinop, Çankırı, Taşköprü, Araç, Devrekâni’de cami, medrese, imaret, türbe, han, hamam, köprü ve çeşmeler yaptırmış ve ahşap sanatında çok gelişmiş eserler vermişlerdir. Karakoyunluların özgün özelliklere sahip Van Ulu Camii günümüze harabe olarak gelebilmiştir. Karakoyunluların mezar yapılarından günümüze gelebilen Gevaş Halime Hatun Kümbeti, Ahlat Erzen Hatun Kümbeti, Patnos Anonim Kümbet, Erciş Kadem Paşa Hatun Kümbeti’nin yanı sıra Erciş, Adilcevaz, Ahlat,
Avnik ve Erzurum’un bazı bölgeleri ile Erzincan’da görülen mezar taşı olarak kullanılan koyun/koç heykelleri bulunmaktadır. Doğru cevap C’dir.

Kârgir destek ve kemerlerle taşınan farklı örtü türlerine sahip değişik ölçülerde kare ya da dikdörtgen biçimli birimleri bulunan çok bölüntülü camileri tek başına Eretnaoğullarının Niğde Sungur Bey Camii temsil etmektedir. İç mekânın düzeni, kaburgalı doğu portali, her iki portalin kapı açıklıklarının üstünde ve batı cephede yer alan pencereleri Gotik üslûbundadır. Doğu portalin iç yan yüzlerin de 12 hayvanlı Türk takviminden alınmış yüksek kabartma hayvan figürlü bezemeler bulunmaktadır. Doğru cevap A’dır.

İmaret, erken Osmanlı Dönemi’nde dinsel yapılara genel olarak imaret denilmektedir. Daha sonraları hayır kurumlarına imaret denilmiş, giderek sadece yoksullara yemek dağıtılan yerlerin adı olmuştur. Selçuklu döneminde ise, her türlü yapıya imaret denilmekteydi. Tabhane, çok işlevli zaviyeli camilerin ibadet alanının iki yanında yer alan barınma ve toplantı amacıyla kullanıldığı düşünülen mekânlara tabhane denilmektedir. İç bükey yüzeyli küçük prizmatik ögelerin, birbirleri üstüne derece derece taşarak bindirilmek suretiyle dizildiği üç boyutlu mimari ögelere mukarnas denilmektedir. Kuran’ın belli kural ve işaretlere göre okunmasının öğretildiği dini yapılara darül-kurra denilmektedir. Doğru cevap D’dir.

Anadolu Selçukluların tezhip ve cilt üslubu, Batı Anadolu Beylikleri, Germiyanoğulları, Karamanoğulları, Karakoyunlular ve Akkoyunlularda gelişerek devam etmiştir. Karakoyunlular, 1440-1470 yılları arasındaki 30 yılda, birçok yazma eseri resimlemişlerdir. Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah ve oğlu Pir Budak döneminde belirli motif ve biçimsel kalıpları olan yeni bir minyatür üslubu yaratılmıştır. Şiraz ve Bağdat’ta biçimlenen, Karakoyunlu resim üslubunun biçimsel özellikleri, ilkin Şiraz’da ortaya konulmuştur. Şiraz minyatürlerinde sadelik, minyatür geleneğine bağlılık ve simetri dikkati çeker. Doğru cevap C’dir.

14. yüzyılda Kütahya, İznik gibi önemli bir seramik ve çini üretim merkezidir. 14. yüzyılın ortalarından 15. yüz yılın ortalarına kadar Kütahya seramik ve çinilerinde kırmızı hamur kullanmıştır. Kalın sır altında astar yoktur. 15. yüz yılın ikinci yarısından sonra, sarımsı beyaz sert ve sık sokulu hamur kullanılmaya başlanmıştır. Kütahya’da 13. yüzyıl sonunda Milet işi adı verilen seramiklerin üretimine başlandığı kanıtlanmış olmakla beraber Osmanlı Dönemi öncesine ait seramik örnekleri günümüze gelmemiştir. Doğru cevap C’dir.

Selçuklu ahşap işçiliği teknik ve bezeme olarak Beylikler Dönemi’nde de sürdürülmüştür. Beylikler Dönemi’nde ahşap tekniklerine kakma ve tarsî adıyla anılan iki yeni teknik eklenir. Kakma tekniği, ahşap yüzeylerin yuvalarına tek parçadan oluşan başka bir malzemenin kakılması esasına dayanmaktadır. Tarsî tekniği, ahşap yuvalara birden fazla değişik malzemeden oluşturulmuş mozaik biçimli süslemelerin yapıştırılması esasına dayanmaktadır. Doğru cevap E’dir.

Maveraünnehir ve Horasan bölgelerini istila eden Moğollar, 1220 yılından itibaren bu bölgelerde yaşayanları batıya doğru göç etmeye zorlayınca, Sultan I. Alâeddin Keykubad (1220-1237), büyük dalgalar halinde Anadolu’ya gelen Türk boylarını, uç adı verilen sınır bölgelerine yerleştirmekle Selçuklu Devleti’nin çöküşe geçtiği ve dağıldığı sıralarda kurulacak beyliklerin güç alacakları toprakları kendilerine sağlamış oldu. Moğollar’ın önünden kaçarak Anadolu’ya gelen kitlelerden Babai tarikatına mensup olanların 1240 yılında çıkardıkları, çok kanlı bir biçimde bastırılan Babai isyanı ve Selçuklularının 1243 Kösedağ Savaşında Moğollara yenilerek vergiye bağlanmaları, Anadolu Selçuklu Devleti’nin çöküşünü hazırladı. Doğru cevap C'dir.

Sultan I. Alâeddin Keykubad (1220-1237), büyük dalgalar halinde Anadolu’ya gelen Türk boylarını, uç adı verilen sınır bölgelerine yerleştirmekle Selçuklu Devleti’nin çöküşe geçtiği ve dağıldığı sıralarda kurulacak beyliklerin güç alacakları toprakları kendilerine sağlamış oldu. Kurucu beylerinin soy adlarıyla anılan ve genel olarak beylikler adı altında toplanan bu küçük devletlerden ilkinin, I. Alâeddin Keykubad’ın Kırım seferini başarıyla yerine getiren ve Suğdak’ı fetheden Melikü’l-ümera Hüsameddin Çoban’a, 1227 yılında ıktâ olarak verdiği Kastamonu ve çevresinde, Selçuklu hakimiyetinde kurulan Çobanoğulları Beyliği (1227-1309) olduğu kabul edilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Karamanoğulları, Germiyanoğulları ve Aydınoğullarının koruyuculuğunda eser veren bilgin ve şairler, Oğuz Türkçesinin yazı dili olarak gelişmesine öncülük etmişlerdir. Karamanoğlu Mehmed Bey’in, çarşıda, pazarda, divanda ve dergâhta Türkçe kullanılacağı yolundaki ünlü fermanı, Oğuz Türkçesinin gelişmesine dayanak oluşturmuştur. Doğru cevap C'dir.

14. yüzyılda eser veren Erzurumlu Kadı Dârir, Azeri Türkçesine yakın olmakla birlikte Mısır Memlüklü Sultanlarına ithaf ettiği eserlerinde Memlük Oğuzcasının temsilcisi olarak görülmüştür. Seyyid Nesimî, 14. yüzyılda Azeri Türkçesi ile yazdığı şiirleriyle, Anadolu ile Rumeli’de yetişen şairleri etkilemiştir. Doğru cevap E'dir.

İlhanlı valileri ve ileri gelenleri, Selçukluların çöküşe geçtiği, Anadolu’nun iyice fakirleştiği dönemde Erzurum, Sivas ve Amasya’da yapılar yaptırmışlardır. Bunlardan Erzurum Ahmediye, Erzurum Yakutiye, Sivas Çif­te Minareli Medreseleri ve Amasya Bimarhanesi özgün özellikler taşıyan büyük ölçekli yapılarıdır. Doğru cevap A'dır.

Zaviyeli Cami: İbadet, eğitim ve barınma işlevlerinin bir arada toplandığı camilere zaviyeli cami denilmektedir. Ortadaki kapalı avlularına üç yandan eyvan ya da kapalı mekânlar açılır. Bu mekânlardan en büyüğü mescit bölümüdür. Doğru cevap D'dir.

Kârgir destek ve kemerlerle taşınan farklı örtü türlerine sahip değişik ölçülerde kare ya da dikdörtgen biçimli birimleri bulunan çok bölüntülü camileri tek başına Eretnaoğullarının Niğde Sungur Bey Camii (1335) temsil etmektedir. Eretnaoğullarının Niğde Valisi Seyfeddin Sungur Ağa tarafından 1335 yılında yaptırılan Niğde Sungur Bey Camii, 18. yüzyılda geçirdiği bir yangınla harap olmuş ve özgün mekân düzenini yitirmiştir. Biri kuzey, diğeri doğu cephede yer alan iki portali bulunan yapının eyvan biçimli iki minareli doğu portalinin doğu yer alan minaresi yıkılmıştır. Caminin doğu cephesine, portal ile güneydoğu köşesi arasına sekizgen prizma gövdeli, piramidal külâhlı Seyfeddin Sungur Bey’in kümbeti dayanmaktadır. Günümüze gelen izlere dayanarak yapının özgününde, mihrap ekseninin iki yanına yerleştirilmiş her birinde üçer payenin bulunduğu birer destek sırasının payeleri üzerinden atılmış kuzey güney ve doğu batı yönlü kemerlerle on iki birime ayrıldığı, doğu ve batı duvarlarına dayanan dörder biriminin haç tonoz, mihrap ekseninde yer alan dört birimin oval kubbelerle örtülü olduğu ileri sürülmektedir. İç mekânın düzeni, kaburgalı doğu portali, her iki portalin kapı açıklıklarının üstünde ve batı cephede yer alan pencereleri Gotik üslûbundadır. Doğu portalin iç yan yüzlerinde 12 hayvanlı Türk takviminden alınmış yüksek kabartma hayvan figürlü bezemeler bulunmaktadır. Doğru B'dir.

Beylikler Dönemi’nin ikisini Hacı Hasbey oğlu Mehmet Bey’in, diğerini II. İbrahim Bey’in kızından olan torunu Nasuh Bey’in inşa ettirdiği Karamanoğullarına ait kare planlı kubbe örtülü üç darülhuf­faz yapısı da Konya’da yer almaktadır. Darülhuffaz: Kuran okutulan ve ezberletilen okullara darülhuffaz denilmektedir. Doğru cevap A'dır

İmaret: Erken Osmanlı Dönemi’nde dinsel yapılara genel olarak imaret denilmektedir. Daha sonraları hayır kurumlarına imaret denilmiş, giderek sadece yoksullara yemek dağıtılan yerlerin adı olmuştur. Selçuklu döneminde ise, her türlü yapıya imaret denilmekteydi. Doğru cevap C'dir.

Karamanoğullarına ait köprüleri, iki kemer gözlü Ermenak yakınlarında Göksu nehri üzerinde yer alan 1306 tarihli Ala Köprü, dört kemer gözlü Karaman-Ermenak yolunda Göksu üzerinde yer alan Bıçakçı Köprüsü, tek kemer gözlü Karaman yolundaki Yeşildere üzerine kurulmuş Yeşildere Köprüsü, iki kemer gözlü Konya Afyon yolu üzerinde 1437 tarihli Argıthanı Köprüsü, iki kemer gözlü Konya Ereğli-Ayrancı Köprüsü, üç kemer gözlü Konya Ereğli İlçesi Divle Köprüsü, tek kemer gözlü Karaman Gazalpa Köprüsü, dört kemer gözlü diğer Gazalpa Köprüsü, beş kemer gözlü Mut Karaman yolu üzerindeki Gıravga Köprüsü, Göksu üzerindeki Mut Hocantı Köprüsü, tek kemer gözlü Konya Yeşildere bucağı Kızıllar Köprüsü, Konya Ereğli Musa Köyü Köprüsü, beş kemer gözlü Konya Ereğli İvriz suyu üzerindeki Hortu Köprüsü, aynı su üzerinde yer alan tek kemer gözlü İvriz Köprüsü ve Anamur Köprüleri temsil ederler. Bitlis Ahlat-Tatvan yolu üzerindeki 1481 öncesine tarihlenen tek kemerli Bayındır Köprüsü Akkoyunlu eseridir. Doğru cevap E'dir.