ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE ANADOLU UYGARLIKLARI

Ahlat, Ahlatşahlardan II. Sökmen (1128-1185) devrinde tarihinin altın devrini yaşmış ve İslam dünyasının en büyük kentlerinden biri haline gelmiştir. Siyasi istikrar Ahlat’ta ticaret, ilim, sanat ve kültürün gelişmesini sağlamış, kentin zenginliği komşu hükümdarların dikkatini çekmiş ve Ahlat, bu dönemde Bağdat ile yarışacak derecede gelişerek eğlence merkezi olmuştur. Doğru yanıt A'dır.

Keşfu’l-Akabe: Malatya’nın fethinden (1101) sonra, Danişmendli Gümüştekin Ahmet Gazi’nin (öl.1105) vefatından önce 1101-1105 yılları arasında yazılmıştır. Bilinen tek nüshası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan eserin ön sözünde, yazarının, Malatya’nın fethinde ve Amasya’da haçlıların yenildiği savaşlar sırasında yaşanan olaylara yer verdiği bir başka eserinin daha bulunduğu belirtilmektedir. Dört makaleden oluşan Keşfu’lAkabe’nin ilk makalesinde dünya ve kainatın küre biçiminde olduğu ve dünyanın kâinatın merkezinde yer aldığı, dünyanın dörtte üçünün sularla kaplı olduğu belirtilmekte ve dünyanın çapı ile iki meridyen arasındaki mesafe hesaplanmaktadır. İkinci makalede cennet ve cehennem, üçüncü ve dördüncü makalelerde insan ruhunun yapısı ile sıkıntı ve mutluluk konuları işlenmektedir. Danişmendlilerin erken devrine ışık tutan eserin, Anadolu’da yazılmış en erken tarihli kaynak olduğu kabul edilmektedir. Doğru yanıt D'dir.

Selçuklu Sultanları, ticaret yolları üzerine kervansaraylar yaptırmak, kervan yollarının güvenliğini sağlamak, Venedik, Ceneviz ve Kıbrıslılarla ticaret anlaşmaları imzalamak ve tacirlerin serbest dolaşımını sağlamak suretiyle ticarete ve ekonomiye büyük önem vermiş, şehirleri, çekim merkezi haline getirmek için çok uğraşmış, etraf­larına topladıkları Türk, Arap ve Fars kökenli alim, mutasavvıf, şair ve edebiyatçılara eserler yazdırmak için her türlü kolaylığı sağlamaya gayret
etmişlerdir. Doğru yanıt D'dir.

İbn-i Sina’nın etkisinde kalarak, kozmosun yapısını çift anlam ve yönler sembolizmi üzerine oturtan ve İşraki felsefesini temellendiren İslâm dünyasının yetiştirdiği büyük düşünürlerden maktûl Suhreverdi (1153-1191), Selçuklu Dönemi’nde Anadolu’ya gelmiş, Artuklu ve Selçuklu saraylarında kabul görmüştür. Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın oğlu Niksar Meliki Berkyarukşâh adına Pertevnâme, Harput Artuklu hükümdarı Kara Arslan oğlu İmâdeddin (1185-1203) adına Elvâh ul-İmâdiye adlı eserleri yazmıştır. Mengücekli hükümdarı Behram Şah, Iraklı filozof ve hekim Abdüllatif el-Bağdadî’yi on iki, 1214 yılında Anadolu’ya göç eden Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin babası Bahâeddin Veled’i iki yıl himaye etmiştir. Genceli şair Nizâmi, (öl.1213-1214), sırlar hazinesi anlamına gelen Mahzen-i Esrar adlı eserini Erzincan’a gelerek Behram Şah’a sunmuştur. Devrin mühendis ve mucidi El-Cezerî, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine, 1206 yılında geometri ve teknik aletleri konu alan, kısaca otomata adıyla bilinen Arapça Kitab fi Ma’rifet el-hiyel el-Hendesesiyye adlı minyatürlü bir kitap yazmıştır. Doğru yanıt B'dir.

Her beytin sonunda kafiyeden sonra tekrarlanan ek ve kelimelere redif, klasik doğu şiirinin konularını aşk, tasavvuf, tabiat ve hayat felsefelerinden alan nazım biçimine gazel, gazellerin her beytinin sonunda kafiyeden sonra tekrarlanan ek ve kelimeleri bulunanlarına redifli gazel denilmektedir. Doğru yanıt C'dir.

Selçuklu Devleti’nin son günlerinde Yunus Emre’nin parladığı görülür. Yunus Emre, 14. yüzyıl Türkçesi ile yazılmış, dini ve tasavvufi içerikli şiirleriyle meşhurdur. Doğru yanıt A'dır.

Birbirine paralel kemer sıraları arasında kalan üstü örtülü geniş mekân birimlerine sahın denilmektedir. Doğru yanıt A'dır.

Taş ya da tuğla malzemeyle örülmüş, alttan iç bükey görüntülü tavanlara tonoz denilmektedir. Bir kemerin aralıksız olarak devam ettirilmesiyle oluşturulanlarına beşik tonoz denilmektedir. Tonoz  örtülerin, çapraz, haç, kaburgalı haç, yıldız ve bileşik tonoz olarak adlandırılan çeşitleri bulunmaktadır. Doğru yanıt C'dir.

Taş ve tuğla gibi kargir malzemelerle örülerek inşa edilen taşıyıcı ayaklara paye denilmektedir. Doğru yanıt B'dir.

Anadolu’nun en erken tarihli kubbe örtülü kapalı avlulu medreselerini Danişmendliler kurmuşlardır. Dânişmendliler, XII. yüzyıl ortasında Tokat Yağıbasan ve Niksar Yağıbasan medreseleriyle Anadolu’ya yepyeni bir mimari form kazandırmışlardır. Ortada tromplu kubbenin örttüğü kapalı avlu etrafında eyvan ve hücrelerden meydana gelen bu yapılar, Anadolu’nun en eski kapalı avlulu medrese şeklinin örnekleridir.

Diğer Anadolu Türk Beyliklerine ait kapalı avlulu medreseleri ise XIII. yüzyılın başından XIII. yüzyılın sonuna kadar takip etmekteyiz.

Bilinen en erken tarihli avlu ve kapalı bölümden oluşan Selçuklu kervansarayı, Sultan II. Kılıç Arslan’ın (1155-1192), Aksaray yakınlarında inşa ettirdiği Alay Han’dır.

Evdir Han 1211, Karatay Han 1219-1236, Ertokuş Han 1223, Ağzıkara Han ise 1231-1240 tarihlidir.

Birbirine paralel kemer sıraları arasında kalan üstü örtülü geniş mekân birimlerine sahın denilmektedir.

Şapel, küçük kilise yapılarına denir. Martyrium bir Erken Hıristiyan yapısıdır. Manastır, Hıristiyan din adamlarının yaşaması için, genellikle kırsal alanda yapılmış yapı ya da yapı topluluğudur. Baptisterium, yine Hıristiyanlar için, içinde vaftiz töreni yapılan dinsel yapılardır.

1. Alâeddin Keykubad tarafından 1229 yılında yaptırılan Konya Aksaray yolu üzerinde yer alan avlu ve kapalı bölümü bulunan Aksaray Sultan Hanı, Şamlı Havlan oğlu Muhammed’in eseridir. Avlunun tam ortasında, dört köşe payesi üzerinde yükselen, kare planlı köşk mescit bulunmaktadır.

Denizli Çardak Han 1230, Kayseri Tuzhisarı Sultan Han 1230-1234, Avanos Sarı Han 1249, Ezine Pazarı Han ise 1238-1246 tarihlidir.

Bugünkü bilgilerimiz ışığında, Anadolu’da yazıldığı bilinen, en erken tarihli kaynak olduğu kabul edilen, günümüze gelebilmiş ilk eser, Kayserili İbnü’l Kemal’in Danişmendli Beyliği’nin kurucusu Gümüştekin Ahmet Gazi (öl.1105) adına kaleme aldığı Farsça Keşfu’l-Akabe adlı eserdir.

Otomata adıyla bilinen Arapça Kitab fi Ma’rifet el-hiyel el-Hendesesiyye adlı minyatürlü kitap, mühendis ve mucid El-Cezerî’nin, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine hazırladığı bir eserdir. Divan-ı Kebir ise Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin, tasavvufî anlayışını ve düşüncelerini ortaya koyduğu Farsça yazmış olduğu eserlerinden biridir. Kitab-ı dekâyik ül hakâyik ve Mûnis el havarif, 1271-1272 tarihinde Aksaray ve Kayseri’de Sivaslı İbn El Sicistani, tarafından yazılan minyatürlü Selçuklu yazmasının bölümlerinin ismidir.

Selçukluların inşa etmiş olduğu kare ya da dikdörtgen planlı olabilen genellikle kubbe örtülü, içlerinde Cuma namazı kılınmayan, tek kubbe ya da tonoz örtülü, küçük ölçekli mescitler sayıca fazladır. Konya’da Beşarebey, Erdemşah, Küçük Karatay, Hoca Hasan mescidleri bunlardan bazılarıdır.

Konya Alaeddin, kârgir kuruluşlu büyük ölçekli Selçuklu camilerindendir.

Varka ve Gülşah isimli minyatürlü Farsça yazma, Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nde (1220-1237) hazırlanmıştır. Uygur Selçuklu üslûbunun en önemli eserlerindendir.

Surname-i Vehbi, III. Ahmet’in şehzadelerinin sünnet töreninin konu edildiği bir eserdir. Hüsrev-i Şirin, Hünername, Kelile ve Dimme ise II. Bayezid dönemi eserlerindendir.

Kitabesinde Hasankeyf hükümdarı Rükneddin Davud’un adının geçtiği mineli bakır tas, 1114-1144 yılları arasında yapıldığı anlaşılmaktadır. Innsbruck Ferdinandeum Müzesi’nde bulunan 23 cm. çapındaki bu tas, bakır üzerine mine tekniğinin uygulandığı tek İslami örnektir.

Ahmed Fakih, Evhaüddin-i Kirmani, Mecdüddin İshak ve Sadreddin Konevi ise Anadolu Selçuklu dönemi mutasavvıf ve şairleridir.

Kutalmış oğlu I. Rükneddin Süleymanşah 1075 yılında İznik’i fethederek Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurmuştur.

1080 yılında, Danişmend Taylu’nun oğlu Gümüştekin Ahmet Gazi Sivas’ı fethederek Danişmendli Beyliği’ni, 1081yılında Çaka Bey, İzmir ve çevresinde Çakalılar Beyliği’ni, 1097 yılında İnal Bey Diyarbakır ve çevresinde İnaloğulları Beyliği’ni kurmuştur. 1099/1100 yılında ise, Ahlat halkının, Mervanoğullarının zulmünden bıkarak Sökmen el-Kutbî’ye Ahlat’ı teslim etmeleriyle Ahlatşahlar ya da Sökmenliler (1100-1204) adıyla anılan bir diğer Türk Beyliği kurulmuştur.

Malatya Ulu Camii, mihrap önü kubbeli, eyvanlı ve iç avlulu, Büyük Selçuklu camilerinin Anadolu’da kısmen tekrarlandığı tek örnektir.

Larende Sahip Ata, Sivrihisar Ulu, Ankara Arslanhane, Beyşehir Ulu camilerinde ise bir iç avlu bulunmamaktadır.

Tahsil görmüş, kendisine danışılacak düzeyde kültüre sahip öğretmenlik yapabilen kişilere Danişmend denilmektedir.