ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE ANADOLU UYGARLIKLARI

Keşfu’l-Akabe: Malatya’nın fethinden (1101) sonra, Danişmendli Gümüştekin Ahmet Gazi’nin (öl.1105) vefatından önce 1101-1105 yılları arasında yazılmıştır. Bilinen tek nüshası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan eserin ön sözünde, yazarının, Malatya’nın fethinde ve Amasya’da haçlıların yenildiği savaşlar sırasında yaşanan olaylara
yer verdiği bir başka eserinin daha bulunduğu belirtilmektedir. Dört makaleden oluşan Keşfu’l- Akabe’nin ilk makalesinde dünya ve kainatın küre biçiminde olduğu ve dünyanın
kâinatın merkezinde yer aldığı, dünyanın dörtte üçünün sularla kaplı olduğu belirtilmekte ve dünyanın çapı ile iki meridyen arasındaki mesafe hesaplanmaktadır. İkinci makalede cennet ve cehennem, üçüncü ve dördüncü makalelerde insan ruhunun yapısı ile sıkıntı ve mutluluk konuları işlenmektedir. Danişmendlilerin erken devrine ışık tutan eserin, Anadolu’da yazılmış en erken tarihli kaynak olduğu kabul edilmektedir.

Selçuklu Sultanları, ticaret yolları üzerine kervansaraylar yaptırmak, kervan yollarının güvenliğini sağlamak, Venedik, Ceneviz ve Kıbrıslılarla ticaret anlaşmaları imzalamak ve tacirlerin serbest dolaşımını sağlamak suretiyle ticarete ve ekonomiye büyük önem vermiş, şehirleri, çekim merkezi haline getirmek için çok uğraşmış, etraf­larına topladıkları Türk, Arap ve Fars kökenli alim, mutasavvıf,
şair ve edebiyatçılara eserler yazdırmak için her türlü kolaylığı sağlamaya gayret etmişlerdir. Selçuklu Dönemi’nde, İran ve Arap ülkelerinden gelerek Anadolu’ya yerleşen bilim adamları olduğu gibi, değişik Arap ülkelerine giden Anadolu medreselerinde yetişmiş bilim adamları da bulunmaktadır.

İbn-i Sina’nın etkisinde kalarak, kozmosun yapısını çift anlam ve yönler sembolizmi
üzerine oturtan ve İşraki felsefesini temellendiren İslâm dünyasının yetiştirdiği
büyük düşünürlerden maktûl Suhreverdi (1153-1191), Selçuklu Dönemi’nde Anadolu’ya
gelmiş, Artuklu ve Selçuklu saraylarında kabul görmüştür.

Devrin mühendis ve mucidi El-Cezerî, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik
Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine, 1206 yılında geometri ve teknik aletleri
konu alan, kısaca otomata adıyla bilinen Arapça Kitab fi Ma’rifet el-hiyel el-Hen
desesiyye adlı minyatürlü bir kitap yazmıştır.

Azarbeycan’ın Hoy kasabasında doğan Ahi Evren, Herat kentinde Fahrü’d-Din Râzî’nin
hizmetindeyken hocası Evhadü’d-din ile birlikte, 1204 yılında Kayseri’ye gelmiş ve bu kentte Ahi teşkilatını kurmuştur. Eşi Fatma Hatun, Anadolu Selçuklularının ilk kadın dayanışma örgütü olan Anadolu Bacıları teşkilatını kuran kişidir.

Mevlânâ Celâleddin Rumî, tasavvufî anlayışını ve düşüncelerini ortaya koyan Mesnevi, Divan-ı Kebir, Fihi mâ Fîh ve Rubaiyat gibi eserlerini Farsça yazmış olmakla beraber, fikirleri, her dinden ve her dilden halk üzerinde etkili olmuştur.

Türkçe yazıldığı bilinen ilk şiir “olısar”, Evhadüddin Kirmânî tarafından redif­li gazel olarak kaleme alınmıştır.

Evhaüddin-i Kirmanî’nin müridi olan İslam hukukçusu Ahmed Fakih, Oğuz Türkçesi ile eser veren ilk şairlerdendir. Çarhnâme adıyla anılan, Türkçe kasidesinde, dünyanın
faniliğinden bahsederek öğütler vermektedir.

I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nin ünlü tarihçisi İbni Bibi, kaleme aldığı el-Evamirü’l-
Ala’iye Fi’l-Umuri’l- Ala’iye adlı eserinde, döneminin tarihi olaylarına geniş yer vermiştir.

Gülşehri, 1301 yılında Kırşehir’de gökbilim esaslarını açıkladığı Farsça manzum
Felek-nâme adlı eserini yazmıştır.

Diyarbakır Şafiler Camii (1140-1141), Diyarbakır (Hz. Ömer) Şeddad (1145-
1155) ve Diyarbakır Kale Camii (1160-1163) İnaloğullarına aittir.

Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın kızı Gevher Nesibe’nin vasiyeti üzerine, II. Kılıç Arslan ve I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ortak saltanatları sırasında 1205-1206 yılında inşa edilen Kayseri Gevher Nesibe maristanı Selçukluların bilinen ilk şifahanesidir.

Artukluların çok sayıdaki köprüsünden Batman Hasankeyf Köprüsü (1154-1175), Diyarbakır Haburman Köprüsü (1179), Diyarbakır Devegeçidi Köprüsü (1218), Diyarbakır Malabadi Köprüsü (12.yy), Mardin Kızıltepe (13.yy) ve Şırnak Cizre Akabin (13.yy) Köprüsü en bilinenleridir. Çağlayan Köprüsü ise Danişmendliler tarafından yapılmıştır.

Tahsil görmüş, kendisine danışılacak düzeyde kültüre sahip öğretmenlik yapabilen kişilere danişmend denilmektedir. Ahlat, İslam dünyasının en büyük kentlerinden biridir. Keşf'ul-Akabe, Mesnevi ve otomata ise yazılı eserlerdir. Bu durumda doğru cevap A şıkkıdır.

Evvelce Büyük Selçuklulara tabi olan Anadolu Selçukluları, Sultan I. Mesud döneminde tam bağımsızlıklarını elde ettiler. Anadolu Selçuklu Devleti, II. Gıyaseddin Mesud ve kendisinden sonra başa geçen V. Kılıç Arslan'ın çok sönük geçen devirlerinden sonra 1318 yılında tarih sahnesinden silinmiştir. Dolayısıyla, doğru cevap D'dir.

Selçuklu Sultanları, ticaret yolları üzerine kervansaraylar yaptırarak, kervan yollarının güvenliğini sağlayarak, Venedik, Ceneviz ve Kıbrıslılarla ticaret antlaşmaları imzalayarak ve tacirlerin serbest dolaşımını sağlayarak ekonomiyi ve ticareti canlandırmışlardır. Tacirlerin vergiden muaf tutulmaları ise söz konusu değildir. Bu durumda doğru cevap E şıkkıdır.

Moğol istilaları ile başlayan kitlesel göçlerin 13. yüzyılın başlarından itibaren Anadolu'ya yönelmesi, özellikle Horasan ve Irak gibi iki büyük kültür çevresinde yetişen çeşitli tasavvuf akımlarına ve tarikatlere mensup şeyh ve dervişlerin Anadolu Selçuklu topraklarına gelmesine neden olmuştur. Sonuç olarak doğru cevap A şıkkıdır.

Her beytin sonunda kafiyeden sonra tekrarlanan ek ve kelimelere redif; her beyti başlı başına kafiyeli ve başından sonuna kadar aynı vezinde olan manzumelere mesnevi; vezinli ve kafiyeli sözlere ise manzum denir. Gazellerin her beytinin sonunda kafiyeden sonra tekrarlanan ek ve kelimeleri bulunanlarına ise redifli gazel denmektedir. Bu durumda doğru cevap B şıkkıdır.

Taş ve tuğla gibi kargir malzemelerle örülerek inşa edilen taşıyıcı ayaklara paye adı verilmektedir. Dolayısıyla doğru cevap C şıkkıdır.

Anadolu Selçukluları, çiniyi yapıların iç duvar kaplamalarında kullanmışlardır.Çini mozaik tekniği, Anadolu Selçuklular tarafından geliştirilmiş ve Anadolu'dan diğer İslam ülkelerine yayılmıştır. Çini imalatında, desenlerin renksiz şeffaf sır altına yapıldığı tekniğe lüster tekniği değil, sır altı tekniği denilmektedir.Anadolu Selçuklu seramiklerinin sırlı ve desenli olanları ise sgrafitto tekniği kullanılarak imal edilmiştir. Bu durumda doğru cevap C'dir.

Anadolu Selçukluları pek çok aşama geçirdikten sonra Bağdat Abbasi Sarayında geliştirilen Arap yazısının Kufî ve Sülüs türleri başta olmak üzere pek çok yazı çeşidini kullanmışlardır. Dolayısıyla doğru cevap E şıkkı yani Sülüs'tür.

Sanatçılarının çoğunu Uygurlu Türklerin oluşturduğu ilk İslam minyatür okulu Büyük Selçuklular tarafından Irak'ta değil; Bağdat'ta kurulmuştur. Anadolu Selçuklulardan günümüze ancak 2 tane minyatürlü yazma gelebilmiştir. Varka ve Gülşah isimli minyatürlü yazmaların dili ise Arapça değil; Farsça'dır. Dolayısıyla doğru cevap B şıkkıdır.

Kasr ul Kutbî Sarayı, Anadolu Selçuklu hükümdarlarının değil; Artuklu hükümdarlarının dinlenme yeridir. Selçuklu Saraylarının bulunduğu kentler; Konya, Sivas ve Kayseri'dir. Konya Aleaddin Tepesi'nde yer alan seyran köşkü, I. değil; II. Kılıç Arslan tarafından yaptırılmıştır. Son olarak ise I Aleaddin Keykubat Kayseri'de Kayseri Keykubadiye Sarayı'nı yaptırmıştır. Bu durumda doğru cevap C şıkkıdır.

Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyuna mensup Selçuklular tarafından 1040 yılında İran bölgesinde kurulan Selçuklu Devleti’ne, Selçuklu hanedanına bağlı kişilerin kurdukları diğer Selçuklu Devletleri ile karıştırılması için Büyük Selçuklu Devleti denilmektedir. Büyük Selçuklular, Kuzey Irak, Kuzey İran ve Horasan bölgelerine hakim olmuş, Suriye ve Anadolu Selçuklularını doğurmuş, Sultan Sencer’in (öl. 1157) vefatından sonra tarih sahnesinden çekilmişlerdir. Doğru yanıt E'dir.