ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE ANADOLU UYGARLIKLARI

Bizanslıların, ilk Haçlı ordusunu Anadolu’ya geçirerek 1097 yılında İznik’i almaları üzerine Selçuklular, Konya’yı başkent yaparak Orta Anadolu’ya çekilmek zorunda kaldılar. Aynı tarihlerde Suriye Selçukluları tarafından Diyarbakır’a Vali olarak atanan İnal Bey, 1097 yılında Diyarbakır ve çevresinde İnaloğulları Beyliği’ni kurdu (1097-1183).

Selçuklular, I. İzzeddin Keykavus ve I. Alâeddin Keykubad Dönemlerinde Karadeniz ve Akdeniz limanlarına açılmış, 13. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, Sinop’tan Antalya ve Alanya’ya kadar uzanan ticaret yoluna ve Trabzon hariç Karadeniz’in tüm kıyılarıyla iç kesimlerine yerleşerek kuzey güney ticaretini kontrol altına almışlardır.

Erken Dönem Türk Beyliklerinin günümüze gelebilen yapıları içerisinde, ilk sırayı cami ve mescitler almaktadır. Büyük Selçukluların inşa ettirdikleri Diyarbakır Ulu (1091-1092) ve Siirt Ulu (1129 onarım) Camii, Anadolu Türk döneminin en erken tarihli cami yapılarını oluştururlar.

Artuklu hükümdarı Fahreddin Kara Arslan’ın, 1156-1157 yılında yaptırdığı, mihrap önü kubbeli mihraba paralel iki sahınlı Harput Ulu Camii ise, ortasında yer alan iç avlusu ile diğerArtuklu camilerinden ayrılır. İç avlu, kuzey ve güney kenarlarından iki, doğu ve batı kenarlarından üçer sivri kemerle çevrelenir. Avlunun kuzey, doğu ve batısında ikişer, güneyinde bir sivri kemer profilli beşik tonoz örtülü sahın bulunmaktadır. Avlunun güneyindeki sahının doğu ve batı köşelerinden harime geçilmektedir. Batı cephe duvarının iç yüzüne, iç avlunun kuzeybatı çaprazına gelecek biçimde tek şerefeli, silindirik gövdeli minarenin, kare kesitli dikdörtgen prizma biçimli kaidesi dayanmaktadır.

1145 yılında inşa edildiği kabul edilen Niksar Ulu Camii, planı dışında büyük ölçüde özgünlüğünü yitirmiştir. Avlusu bulunmayan caminin mihrap aksının iki yanında herbirinde eşit aralıklarla yerleştirilmiş kare kesitli altı payenin bulunduğu ikişer destek sırası bulunmaktadır. Bu payelerin sivri kemerlerle birbirlerine ve duvarlara bağlanmalarıyla harim otuz beş eş bölüme ayrılmış ve kubbeli mihrap önü bölümü hariç diğer bölümler haç tonozla örtülmüştür.

İslâm dünyasında, eğitimi düzenleyerek Nizamiye medreseleri olarak adlandırılan ilk düzenli medrese yapılarını inşa ettiren Büyük Selçukluların ünlü veziri Nizam-ül mülk’dür. Anadolu’da Türk devri başladığında, en erken tarihli ilk medrese yapılarını, Büyük Selçukluların mirasçısı olan Artuklu, Danişmendli ve Selçuklular inşa ettirmişlerdir. Erken tarihli medrese yapılarına Orta, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde rastlanmaktadır. Genel olarak belli bir alanda eğitim veren kurumlar olarak beliren medreselerin dini eğitim verenlerinin yanı sıra İslâm hukuku, tıp eğitimi verenleri, Selçukluların Kırşehir Caca Bey Medresesi’nde olduğu gibi rasathane görevini yerine getirenleri bulunmaktadır. Benzer mimari özelliklere sahip olan medreseler, kapalı ve açık avlulu olmak üzere iki grupta toplanırlar.

Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın kızı Gevher Nesibe’nin vasiyeti üzerine, II. Kılıç Arslan ve I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ortak saltanatları sırasında 1205-1206 yılında inşa edilen Kayseri Gevher Nesibe maristanı Selçukluların bilinen ilk şifahanesidir.

Selçuklu döneminin kapalı avlulu medrese kuruluşlarına benzer mimari özellikler taşıyan tasavvuf ehli için yapılmış yapıları, Horasan’da sufi hareketlerinin başladığı 8. yüzyılın sonlarından itibaren sufilerin evlerde toplanması nedeniyle Orta Asya ev mimarisine bağlanan özellikler taşırlar. İnzivaya çekilenlerin konaklama ve barınma işlevini yerine getiren küçük ölçeklilerine, Horasan’da olduğu gibi Selçuklu Dönemi’nde de hanikâh adı verilmektedir.

Erken Dönem Türk Beylikleri’nden Danişmendli, Saltuklu, Mengücekli ve Selçuklular, mezar taşlarından başka, Orta Asya’dan getirdikleri mumyalama geleneğini koruyarak Anadolu coğrafyasının imkanlarına bağlı olarak değişen özelliklerle Karahanlı ve Büyük Selçuklu türbe ve kümbetleri tarzında mezar yapıları inşa etmişlerdir. Kare, sekizgen, çokgen, daire planlı ya da eyvan biçimli olabilen bu yapılar genellikle iki katlıdır. Altta cesedin gömüldüğü mumyalık ya da cenezalik katı, üstte genellikle temsili bir sandukanın ve mihrap nişinin yer aldığı mescit katı yer alır. Mescit katları, genellikle dışarıdan konik, ya da çok cepheli piramidal külâhlar içerisine alınmış kubbelerle örtülüdür. Kubbeleri dıştan saran ikinci örtüler, aşağıdan yukarıya doğru daralarak, tepede bir sivri uçla gökyüzünü işaret ederek sonuçlanırlar. Konik ya da piramidal külâhlı çift örtülüler genellikle kümbet, tek örtülüler türbe olarak adlandırılırlar.

Anadolu Selçuklulardan ise, günümüze iki minyatürlü yazma gelebilmiştir. Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığı’nda bulunan Varka ve Gülşah isimli minyatürlü Farsça yazma, Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nde hazırlanmış, Uygur Selçuklu üslûbunun en önemli eserlerindendir.

Erzen ve Bitlis bölgelerinde kurulan beyliğin adı Dilmaçoğulları Beyliği'dir.

Tanrıbermişler Beyliği Ege Bölgesi'nde bulunmaktadır.

Anadolu Selçuklularının Büyük Selçuklulardan tam bağımsızlıklarını kazanmaları Sultan I. Mesud döneminde gerçekleşmiştir.

Anadolu Selçukluları döneminde Anadolu’da yazıldığı bilinen ilk eser Keşfu’l-Akabe'dir.

Felek-nâme, Mevlana Celâleddin Rumî'ye ait bir eser değildir.

Mihraba paralel sahınlı ve mihrap önü kubbeli camilere örnek teşkil ettiği düşünülen Anadolu Selçuklu dönemine ait cami, Bitlis Ulu Camii'dir.

Anadolu’nun en erken tarihli kubbe örtülü kapalı avlulu medreselerini Danişmenliler kurmuşlardır.

Cephelerinden birinin yüksek bir kemerle doğrudan dışarıya açıldığı, diğer üç cephesi dışarıya kapalı olan genellikle tonoz örtülü mekânlara eyvan denilmektedir.

Anadolu Türk döneminin bilinen en erken tarihli şifahane yapısı Emineddin Külliyesi Maristanı'dır.

Ciltli kitapların arka kapaklarının uzantısı olan, katlanarak diğer kapağın altına sokulabilen, kitabın sayfalarını korumaya yarayan parçalara Mikleb adı verilmektedir.