ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ

Buhar gücünün diğer sanayi kollarına uygulanması ise İskoç mühendis James Watt’ın (1736-1819) icatlarıyla mümkün oldu.

Fransa’nın Aydınlanma sürecinin bayraktarlığını yapmasının en önemli sebeplerinden biri de kısaca “Encyclopédie” olarak bilinen “Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (Ansiklopedi ya da Bilimlerin, Sanatların ve Mesleklerin Sınışandırılmış Sözlüğü) yayınlanmasıdır. Hem bu takdim yazısı hem de ansiklopedide yayınlanan yazılar Aydınlanma düşüncesinin daha geniş kitlelere ulaşmasını sağladı.

1748 Aix-la-Chapelle Barışı’ndan (Avusturya Veraset Savaşları’ndan sonra imzalanan antlaşma) itibaren Avrupa’da 1756’ya kadar devam eden bir barış ve diplomatik arayış dönemi başlamıştır. Çünkü, Avusturya Veraset Savaşları, Avrupa’nın güç dengelerini değiştirmiş, kıtanın iki büyük gücü İngiltere ve Fransa savaş yüzünden ekonomik sıkıntı içine girmiştir. Bu krizi aşmak için girişimlerde bulunan Avrupa devletleri, muhtemel bir savaş için ittifak görüşmelerini de ihmal etmemişlerdir. Sonuçta, Avusturya Veraset Savaşları’nın yol açtığı malî kriz yüzünden 1748-1755 arasındaki dönem, fırtına öncesi sessizliğin yaşandığı bir sükûnet dönemi olmuştur.

A seçeneğinde, 30 Eylül 1755’te Rusya ile İngiltere arasında bir ittifak antlaşmasının imzalanmasına ve bu antlaşmasının önemine değinilmiştir. Westminster Antlaşması ise, 16 Ocak 1756’da İngiltere ile Prusya arasında imzalanmıştır. Bu antlaşma ile birlikte Avrupa’da “diplomatik devrim” başlamıştır. Çünkü, Avusturya ile kadim düşman olan Fransa’nın kendisi aleyhine harekete geçmeyeceğini düşünen Prusya kralı, bu antlaşma sayesinde, İngiltere ile müttefik olan Rusya’nın da, ülkesi için bir tehlike oluşturmayacağını hesaplıyordu. Ancak, İngiltere’nin Prusya ile antlaşma imzalamasına en sert tepkiyi Rusya vermişti. Zira Rusya, muhtemel bir Rusya-Prusya savaşında destek almak için İngiltere ile ittifak antlaşması imzalamıştı. Westminster Antlaşması ile İngiltere’nin Rus desteğini Prusya aleyhine değil daha çok Fransa aleyhine kullanmayı düşündüğü ve Rusya-Prusya çatışmasına sıcak bakmadığı anlaşılınca, Rusya kendi aleyhine olan bu antlaşmayı tanımadığını ve İngiltere ile yaptığı 1755 ittifak antlaşmasını terk taraflı olarak feshettiğini ilan etmiştir. Böylelikle kurulan İngiltere-Prusya ittifakı, Avrupa’daki güç dengelerini tamamen alt üst etmiştir.

Westminster Antlaşması ile birlikte Fransa’nın, Avusturya ile ittifak kurmasına bir engel kalmadığı gibi, bu bir zorunluluk hâline geldi: Fransa ile Avusturya arasında 1 Mayıs 1756’da Birinci Versay Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile birlikte Avrupa’daki “Diplomatik Devrim”de ikinci dalga da meydana geldi. Avrupa’nın kadim iki düşmanı bu antlaşma ile artık müttefik oldular ve bu ittifakı güçlendirmek üzere ortak politikalar geliştirmeye, bu minvalde Westminster Antlaşması’ndan rahatsızlık duyan Rusya’yı kendi saflarına katmak amacıyla görüşmelere başladılar. Rusya, Birinci Versay Antlaşması’na dâhil olmak için Doğu Prusya’nın kendisine vadedilmesini talep ediyordu. Bu talep, Avusturya ve Fransa tarafından kabul edilmediğinden Rusya da Aralık 1756’ya kadar Viyana İttifakı’na dâhil olmadı. Rusya’nın bu antlaşmaya dâhil olmamasının bir diğer sebebi de Rus yetkililerinin Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili talepleriydi. Fransa Kralı XV. Louis’nin bu istekleri kabul etmemesi üzerine Rusya, bir süre daha Viyana İttifakı’na girmeyi tehir etti.

Büyük Friedrich, ordularını Ağustos 1756’da Lehistan hâkimiyetindeki Saksonya’ya sevketti. Prusya kralı bu hareketiyle Fransa, Avusturya ve Rusya ittifakı kurulmadan bu birliği parçalamayı hedefliyordu. Zira Ağustos gibi geç bir aydan sonra Rus ve Avusturya birliklerinin kendisine saldırma ihtimali düşüktü. Ayrıca kral, Saksonya’da hızlı hareket ederek kısa sürede askerî başarılar elde etmeyi ve düşmanlarının kendisi aleyhine birleşmesini engellemeyi planlıyordu. Büyük Friedrich, bu hedeflerinde de büyük oranda yanıldı ve tarihe ilk dünya savaşı diye geçen Yedi Yıl Savaşları’nın başlamasına sebep oldu.

5 Ocak 1762’de 34 yaşındaki Petro, III. Petro olarak Rusya çarı ilan edildi ve bu, Rusya tarihinde olduğu kadar Avrupa tarihinde de önemli gelişmelerin miladı oldu. Selefi Çariçe Elizabeth’in aksine II. Friedrich’e büyük bir hayranlık duyan III. Petro, çar olduktan kısa bir süre sonra Rusya’nın Prusya ile olan savaşına son verdiğini ilan etti ve Rusya böylece Yedi Yıl Savaşları’ndan çekildi. Bu, Prusya tarihinde bir “mucize” olarak yorumlanmıştır. Rusya sorunun doğru cevabıdır.

Şubat 1772’de Rusya, Prusya ile bir konvansiyon imzaladı ve iki ülke, Lehistan topraklarını kendi aralarında taksim ettiler fakat bu taksimin hayata geçirilebilmesi için Avusturya’nın da konvansiyona katılması zorunluydu. Bu yüzden hem Prusya hem de Rusya, konvansiyona katılması yönünde Avusturya’ya baskı yapmaya başladılar ve Ağustos 1772’de Avusturya, Lehistan’ın taksimine dair imzalanan konvansiyona katılma kararı verdi. 5 Ağustos 1772’de Avusturya, Rusya ve Prusya, ülkedeki “anarşiye son vermek” adına Lehistan’ı kendi aralarında taksim ettiler. Bu karar, 30 Eylül 1772’de Lehistan dieti tarafından da kabul edildi.

18. yüzyılın ortalarından itibaren, daha fazla ve daha farklı gıdaların ekilmesi, taşımacılığın gelişmesi, daha fazla toprakla tarım yapılması, salgın hastalıkların azalması, daha gelişmiş halk sağlığı önlemleri ve savaşların şeklinin değişmesi sonucu Avrupa’daki ölüm oranları hızla azalmıştır. Böylelikle, ölüm oranlarının Batı Avrupa’dan başlamak üzere giderek Doğu Avrupa’da azalmaya başlamasına mukabil nüfus artış oranları yükselmeye başlamıştır. Bu da Sanayi Devrimi’ne giden sürecin kaynağını oluşturmuş, ancak artan nüfusu doyurmak için tarım toprakları yetersiz kalmış ve köylü isyanları patlak vermiştir. Avrupa’daki nüfus oranlarının 18. yüzyılda artmasına sömürgeler ve yeni ele geçirilen bölgelerden dahil edilen nüfusun da önemli bir katkısı olmuştur. Avrupa’daki nüfus artışı Sanayi Devrimi’ni tetiklediği için II. şık dışındaki tüm şıklar, sorunun doğru cevapları arasındadır.

18. yüzyılda Avrupa nüfusunun giderek artmasındaki en önemli etkenlerden biri de tarımdaki iyileştirmelerdi. Tarımda iyileştirme birkaç farklı şekilde hayata geçirildi ve bunda liderliği de Hollanda ile İngiltere yaptı. Hollanda başta olmak üzere Avrupa’nın bazı bölgelerinde daha fazla et, süt ve yün verecek hayvan cinsleri yetiştirilmeye başlandı. Hayvan sayısının artması, daha fazla gübre ve doğal olarak daha verimli topraklar demekti. Mekanik tohum ekme makinesinin 18. yüzyılda Jethro Tull tarafından icat edilmesinden sonra tarımda verimlilik daha da arttı. Ancak, Hollanda ve İngiltere’nin öncülük ettiği tarımda modernleşme Avrupa’nın diğer ülkelerinde daha az yayıldı. Bunu düzeltme adına birtakım adımlar atılırken, büyük toprak sahipleri bunu kendi çıkarlarını zedelediği için engellediler.

18. yüzyıl Avrupa’sında sanayi hamleleri küçük imalathanelerin kurulması ile başlatıldı. İmalathanelerdeki koşullar oldukça elverişsizdi, çalışma saatleri fazla, buna mukabil ücretler ise düşüktü. Ayrıca henüz bu imalathaneler 18. yüzyılın ilk yarısında hâlâ büyük kentlerde değil kırsal kesimlerde bulunuyordu. Bu durum, büyük oranda yüzyılın sonuna kadar da devam etti. Böylelikle, bu yüzyıl klasik üretim sistemleri ile yeni sistemlerin çatıştığı bir dönem oldu. Zira klasik üretim sisteminin en önemli unsuru olan loncalar, kendine has bir yapılanmaya ve üretim sistemine sahipti. İmalathanelerin açılması, loncaların dışında üretim yapan yerlerin ortaya çıkması ciddi itirazlarla karşılandı. 18. yüzyılın sonlarına doğru ise modern sanayileşmenin artması ile birlikte Avrupa’nın birçok ülkesinde loncalar kapatıldı. 18. yüzyılda ilk olarak İngiltere’de iplik üretiminde makineler kullanılmaya başlandı. Bu makineler su gücü ile çalıştırılıyordu ancak kuraklık dönemlerinde veya şiddetli kışlar yüzünden suyun donduğu dönemlerde kullanılamaz hâle geldiklerinden yeni enerji kaynakları arayışına gidildi. Bulunan en etkili çözüm ise buhar gücüydü. Bu yüzyılda en önemli enerji kaynağı kömüre ek olarak demir sanayiindeki yeni gelişmeler de sanayinin diğer kollarının gelişmesini sağladı.

Baron de Montesquieu, 1748’de “Kanunların Ruhu” adlı en önemli eserini tamamlamıştır. Düşünür bu eserinde her halk için geçerli tek bir siyasal rejimin mümkün olmadığını savunmuştur. Zira coğrafya, iklim vb. koşulların değişken olması yüzünden toplumlar farklı siyasal rejimler geliştirmişlerdir ve bunları tek bir şekle sokmak yanlış bir adım olacaktır. Montesquieu’ye göre siyasal rejimlerde de “doğal kanunlara” tâbi olmak ve onların sesine kulak vermek gereklidir.

Fransa’nın kurmak istediği ittifakta Lehistan, İsveç, Prusya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun yer alması planlanıyordu. Bu ittifak kurulduğu takdirde hem Rusya etrafında bir düşman hattı oluşturulacak hem de Rusya’nın İngiltere ile irtibatı kesilmiş olacaktı.

Bu dönemde Çariçe, ülkedeki iç gümrükleri kaldırarak ticareti canlandırdı. Kömür ihracı arttı. Bu tedbirler sayesinde ekonomisi güçlenen Rusya’nın nüfusundaki artış da ülkeyi güçlendirdi. Nüfus artışı, 1756’da başlayacak Yedi Yıl Savaşları’nda ülkenin asker temininde zorluk yaşamamasını sağladı. Çariçe Elizabeth döneminde Rus eğitim tarihinde de önemli adımlar atıldı ve ülkenin ilk üniversitesi 1755’te Moskova’da kuruldu.

6 Ocak 1756’da İngiltere ile Prusya arasında Westminster Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile birlikte Avrupa’da “diplomatik devrim” başladı. Birinci Versay Antlaşması ile Avrupa’daki “Diplomatik Devrim”de ikinci dalga meydana geldi.

Aralık 1762’de artık Avrupa’da Yedi Yıl Savaşları fiilen sona ermişti. 10 Şubat 1763’te imzalanan Paris Antlaşması ile bu durum hukukî bir zemin kazandı. Bu antlaşma ile birlikte İngiltere’nin siyasî nüfuzu arttı ve Fransa’nın Kuzey Amerika ile Hindistan’daki sömürgelerini neredeyse tamamen ele geçirdi.

Yedi Yıl Savaşları’nda Fransa’nın nüfuzu oldukça azalmış, Avusturya savaşın getirdiği malî yük sebebiyle savaş sonrasında etkin bir dış politika takip etmekten giderek uzaklaşmış, savaşta Avusturya ve Rusya gibi iki büyük güçle mücadele etmek zorunda kalan Prusya da giderek Rusya’ya yaklaşmıştı. Bu şartlar Doğu Avrupa’da Rusya’nın giderek güçlenmesini sağladı ve II. Katerina bu şartları daha olumlu hâle getirmek adına “Kuzey Sistemi” adı verilen bir ittifaklar sistemi kurmaya çalıştı. “Kuzey Sistemi”ne İsveç, Lehistan, Danimarka, Prusya ve İngiltere dâhil edilecekti.

8. yüzyılda Avrupa nüfusunun giderek artmasındaki en önemli etkenlerden biri tarımdaki iyileştirmelerdi. Tarımda iyileştirme birkaç farklı şekilde hayata geçirildi ve bunda liderliği Hollanda ile İngiltere yaptı.

Milletlerin Zenginliği” adlı eseri ile ün salan Adam Smith 1776’da klasik üretim sisteminin yeni üretim yapılarını engellediğini, bu yüzden loncaların kapatılmasını savundu. Smith’in tezleri 1780’lerde Fransa’da yankı buldu.

Josiah Wedgwood (1730-1795) adlı İngiliz bir çömlekçi kömürle çalışan buhar makinesi yaptı ve bu buluş sayesinde özellikle porselen sanayiinde büyük gelişmeler oldu.