Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)

1748 Aix-la-Chapelle Barışı’ndan itibaren Avrupa’da 1756’ya kadar devam eden bir barış ve diplomatik arayış dönemi başladı. Zira Avusturya Veraset Savaşları, Avrupa’nın güç dengelerini değiştirdi, kıtanın iki büyük gücü İngiltere ve Fransa savaş yüzünden ekonomik sıkıntı içine girdi. 17. yüzyılda Avrupa’nın önde gelen üç büyük devleti 1750’lere gelindiğinde artık ikinci sınıf devletler derecesine düşmüştü. Bunlar İspanya, Hollanda ve İsveç idi. Buna mukabil 18. yüzyılda Avrupa, Rusya ve Prusya’nın yükselişine şahitlik etti. Güç dengelerindeki bu değişim ve Avusturya Veraset Savaşları’nın (1740-1748) savaşa taraf devletleri sürüklediği malî krizler 1755’e kadar Avrupa’da barışı temin etti.

Bu barış döneminde Fransa ekonomisini selamete çıkaracak tedbirler aldı. Buna karşılık askerî tedbirler almaktan ve hazırlıklar yapmaktan da geri durmadı. Zira sömürgelerdeki en büyük rakibi İngiltere ile muhtemel bir savaşta hazırlıksız yakalanmak istemiyordu. Bunun için de özellikle donanmasını güçlendirmeye yönelik adımlar attı.

Fransa’nın kurmak istediği ittifakta Lehistan, İsveç, Prusya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun yer alması planlanıyordu. Bu ittifak kurulduğu takdirde hem Rusya etrafında bir düşman hattı oluşturulacak hem de Rusya’nın İngiltere ile irtibatı kesilmiş olacaktı. Ancak Fransa’nın hedeflediği bu ittifakı kurmak hiç de kolay değildi. Bunun önündeki en büyük engel Fransa’nın Doğu Avrupa’daki nüfuzunun önceki dönemlere göre daha az olmasıydı. Ayrıca Prusya Kralı II. Friedrich, Fransa ile bir ittifaka dâhil olarak Rusya’yı karşısına almaktan çekiniyordu.

Fransa’nın ittifak arayışları peşinde olduğu 1748-1755 tarihleri arasında İngiltere de boş durmadı. Öncelikle Rusya ile bir ittifak antlaşması imzalamak üzere girişimlerde bulundu. Zira İngiliz devlet adamları da her ne kadar Aix-la-Chapelle Barışı ile Avrupa kıtasında göreceli bir barış dönemine girilse de, yakın bir gelecekte özellikle Karayipler, Hindistan ve Kuzey Amerika’da Fransa ile sömürge mücadelelerinin başlayacağını öngörmekteydiler. Bunun için Fransa’yı muhtemel bir savaşta kıta Avrupa’sına mahkûm etmek ve böylece hareket kabiliyetini kısıtlamak için ittifak görüşmelerine hız verdiler. İngiltere devlet adamları bir taraftan ittifak görüşmeleri yürütürken diğer taraftan da Avusturya Veraset Savaşları’nın ekonomide sebep olduğu krizi aşmak için çalıştılar.

Büyük Petro’nun iktidar yıllarında başlatılan ve Çariçe Anna (1730-1740) döneminde devam ettirilen reformlar 1741’de çariçe ilan edilen Elizabeth’in saltanatı devrinde giderek terkedildi. Özellikle devlet kademelerindeki Alman etkisi kırılmaya ve bunun yerine yeniden Ruslar ikame edilmeye çalışıldı. Elizabeth, Anna devrinde kurulan nazırlar heyetini kaldırdı ve onun yerine Ruslar’dan oluşan senatoyu kurdu. Çariçe Elizabeth’in hükümdarlık yılları Rusya’da ekonomik bir canlanmaya da sahne oldu. Çariçe, ülkedeki iç gümrükleri kaldırarak ticareti canlandırdı. Kömür ihracı arttı. Bu tedbirler sayesinde ekonomisi güçlenen Rusya’nın nüfusundaki artış da ülkenin elini güçlendirdi. Nüfus artışı, 1756’da başlayacak Yedi Yıl Savaşları’nda ülkenin asker temininde zorluk yaşamamasını sağladı. Çariçe Elizabeth döneminde Rus eğitim tarihinde de önemli adımlar atıldı ve ülkenin ilk üniversitesi 1755’te Moskova’da kuruldu.

1748’den itibaren artan Prusya tehlikesi Avusturya’yı da giderek zora soktu. Bunu aşmak için Avusturya devlet ricali kadim düşmanları olan Fransa’ya yaklaşmayı dahi denediler. Bu minvalde Kaunitz 1750’de diplomatik temaslarda bulunmak üzere Paris’e gönderildi fakat bu girişimden 1754’e kadar olumlu bir sonuç çıkmadı. Zira Fransız devlet adamlarının önemli bir kısmı Avusturya ile müttefik olunması hâlinde Prusya’nın kızdırılacağından endişe ediyor, bir kısmı da kadim bir düşmanla ittifak kurmanın kabul edilir bir durum olmadığını savunuyorlardı. Bunun üzerine Viyana hükümeti, Prusya tehlikesine karşın Rusya ile de ilişkilerini iyi tutmaya çalıştı.

Avusturya ve Rusya’nın düşmanlıklarını üzerine çeken Prusya için de 17481755 tarihleri arası bir arayış dönemi oldu. Zira Rusya ve Avusturya’nın ilk fırsatta kendisine savaş ilan edeceklerini gayet iyi bilen Prusya Kralı II. Friedrich, bunun önünü almak için bir taraftan Fransa ile olan ilişkilerini korumaya çalıştı, diğer taraftan da İngiltere ile temasa geçti. Diplomatik temaslar yanında ülkenin ekonomisini iyileştirmek ve asker sayısını arttırmak adına da birtakım tedbirler aldı.

Avrupa’da ittifak arayışları ile geçen 1748-1755 tarihleri arasında 1755 yılı bir kırılma noktası oldu. Zira önce İngiltere ile Prusya, ardından da Fransa ile Avusturya ittifak antlaşması imzaladı.

30 Eylül 1755’te Rusya ile İngiltere arasında bir ittifak antlaşması imzalandı. Antlaşmaya göre bir saldırı ihtimaline karşılık Rusya 50 kadırga hazır bulunduracaktı. Ayrıca İngiltere’nin 100 bin sterlin vermesi karşılığında Livonya’da 50 bin asker muhafaza edecekti. 

İngiltere, şayet Prusya ittifakı hayata geçirilirse kıta Avrupa’sındaki bir savaşta Prusya’nın sağlayacağı askerî destekle Fransa’yı zora sokacağını ve denizlerde rahat edeceğini hesaplıyordu. İngiltere hesaplarında yanılmadı ve bu antlaşmadan sonra II. Friedrich, İngiltere ile olan görüşmelere hız verdi. Nihayet 16 Ocak 1756’da İngiltere ile Prusya arasında Westminster Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile birlikte Avrupa’da “diplomatik devrim” başladı.

İngiltere’nin Prusya ile antlaşma imzalamasına en sert tepkiyi Rusya verdi. Zira Rusya, muhtemel bir Rusya-Prusya savaşında destek almak için 30 Eylül 1755’te İngiltere ile ittifak antlaşması imzalamıştı. Westminster Antlaşması ile İngiltere’nin Rus desteğini Prusya aleyhine değil daha çok Fransa aleyhine kullanmayı düşündüğü, Rusya-Prusya çatışmasına sıcak bakmadığı anlaşıldı. Bu yüzden Westminster Antlaşması, Rusya’nın bütün bu beklenti ve planlarını boşa çıkardı. Rusya, kendi aleyhine olan bu antlaşmayı tanımadığını ve İngiltere ile yaptığı 1755 ittifak antlaşmasını terk taraflı olarak feshettiğini ilan etti.

Westminster Antlaşası ile birlikte Fransa’nın, Avusturya ile ittifak kurmasına bir engel kalmadığı gibi, bu bir zorunluluk hâline geldi. İki ülke diplomatlarının müzakereleri sonucunda Fransa ile Avusturya arasında 1 Mayıs 1756’da Birinci Versay Antlaşması imzalandı. 

Antlaşmaya göre her iki ülke de müttefikinin toprak bütünlüğünü garanti ediyordu. Ayrıca antlaşmada bunu sağlamak için gerek görüldüğü takdirde Fransa’nın Avusturya’ya 24 bin asker göndereceğine dair de bir madde vardı. 

Büyük Friedrich, Ağustos 1756’da Lehistan hâkimiyetindeki Saksonya’ya sevk etti. Prusya kralı bu hareketiyle Fransa, Avusturya ve Rusya ittifakı kurulmadan bu birliği parçalamayı hedefliyordu. Zira Ağustos gibi geç bir aydan sonra Rus ve Avusturya birliklerinin kendisine saldırma ihtimali düşüktü. Ayrıca kral, Saksonya’da hızlı hareket ederek kısa sürede askerî başarılar elde etmeyi ve düşmanlarının kendisi aleyhine birleşmesini engellemeyi planlıyordu. Büyük Friedrich bu hedeflerinde de büyük oranda yanıldı ve tarihe ilk dünya savaşı diye geçen Yedi Yıl Savaşları’nın başlamasına sebep oldu. 

Prusya’nın Lehistan topraklarında hızla yayılmasının ve Avusturya’ya ait Bohemya’ya saldırmasının bir diğer önemli sonucu da Fransa ile Avusturya arasında 1 Mayıs 1757’de İkinci Versay Antlaşması’nın imzalanması oldu. Bu antlaşma bir saldırı ittifakı idi ve Fransa, Avusturya’ya askerî yardımda bulunmayı taahhüt ediyordu. Bu ittifaka Mart 1757’de İsveç de dâhil oldu ve böylece Prusya dört bir taraftan kuşatıldı.

5 Ocak 1762’de 34 yaşındaki Petro, III. Petro olarak Rusya çarı ilan edildi ve bu, Rusya tarihinde olduğu kadar Avrupa tarihinde de önemli gelişmelerin miladı oldu. Selefi Çariçe Elizabeth’in aksine II. Friedrich’e büyük bir hayranlık duyan III. Petro, çar olduktan kısa bir süre sonra Rusya’nın Prusya ile olan savaşına son verdiğini ilan etti ve Rusya böylece Yedi Yıl Savaşları’ndan çekildi. Bu, Prusya tarihinde bir “mucize” olarak yorumlandı.

Yedi Yıl Savaşları’nda Fransa’nın nüfuzu oldukça azalmış, Avusturya savaşın getirdiği malî yük sebebiyle savaş sonrasında etkin bir dış politika takip etmekten giderek uzaklaşmış, savaşta Avusturya ve Rusya gibi iki büyük güçle mücadele etmek zorunda kalan Prusya da giderek Rusya’ya yaklaşmıştı. Bu şartlar Doğu Avrupa’da Rusya’nın giderek güçlenmesini sağladı ve II. Katerina bu şartları daha olumlu hâle getirmek adına “Kuzey Sistemi” adı verilen bir ittifaklar sistemi kurmaya çalıştı.

5 Ekim 1763’te Lehistan Kralı III. August öldü ve ülkede yeni kralın kim olacağına dair şiddetli tartışmalar başladı.  Fransa ve Avusturya, Lehistan asıllı birinin kral seçilmesini savunurken Rusya, kendi desteklediği Poniatowski’nin kral seçilmesi için baskı yapmaya başladı.  II. Katerina’nın desteklediği Poniatowski, 5.584 asilzâdenin oyuyla Polonya kralı ve Litvanya büyük dukası seçildi. Poniatowski’nin krallığı Fransa, Avusturya ve Osmanlı İmparatorluğu tarafından resmen tanınmadı. Bu Rus oldu bittisi karşısında muhalefeti de örgütleyemeyen Fransa, Avusturya ve Bâbıâli, Poniatowski’nin tamamen Rusya kuklası olmasını önlemek için seçilmesinden yaklaşık bir yıl sonra onun krallığını tanımak zorunda kaldılar.

Rusya ve Prusya, 23 Ocak 1793’te Lehistan’ı ikinci kez aralarında taksim ettiler. Taksim için meşru gerekçe olarak da Fransa İhtilali’nin giderek Lehistan’da da yayılmaya başladığı ve ülkenin bir anarşiye sürüklendiğini gösterdiler. İkinci taksim Mart 1793’e kadar Avusturya’dan saklandı. İkinci taksim Rusya için mutlak bir zaferdi. Zira 250 bin km2’lik bir arazi ve 3 milyondan fazla bir nüfus elde etmişti. Buna mukabil Prusya’nın kazanımı, 58 bin km2’lik bir arazi ve 1 milyonluk bir nüfustu. Lehistan’ın taksim edilmesi Doğu Avrupa’da Rusya’nın nüfuzunun tescillenmesi anlamına geliyordu.

Aydınlanmacı anlayışa göre devlet, insanların mutluluğu için vardır. Varlık sebebi kendinden menkul, kutsal ve eleştirilmez de değildir. Toplumla devlet bir mukavele esasına göre karşılıklı görev ve sorumluluklara sahiptir.