ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ TÜRK DEVLETLERİ TARİHİ

XIV. yüzyılın başlarında Moğol hâkimiyetinin çözülmeye başlaması, Anadolu’daki Celayir, Suldus, Uyrat gibi Moğol aşiretleri arasında çatışmalar doğmasına yol açtı. Bu esnada, Sivas ve çevresine hâkim olan Eratnalılar ile Mardin ve çevresine hâkim olan Artuklular da çöküş dönemine girmişlerdi.

Kutlu Bey’in ölümünü fırsat sayan Erzincan beyi Mutaharten Akkoyunlu topraklarına saldırarak yağma ve talanda bulundu. Buna karşılık Pir Ahmet, büyük bir kuvvet toplayarak Mutaharten’i ağır bir yenilgiye uğrattı. Mutaharten yaralı olarak Erzincan’a çekildi. İntikamını alabilmek için Karakoyunlulardan yardım istedi. Karakoyunlu Mehmet Bey, Mutaharten ile kuvvetlerini birleştirerek Akkoyunluların üzerine yürüdü.

Kitab-ı Diyarbekriyye’nin bildirdiğine göre Diyarbekir’de oturan Tur Ali Bey, 30000 kişiyi bulan adamları ile birlikte Gazan Han’ın Suriye, Irak ve Anadolu’ya yaptığı seferlere katılmış, buradaki başarılarından dolayı Gazan Han’ın iltifatına mazhar olmuştu. Çağdaş Grek Tarihçileri onları “Amid Türkleri” diye adlandırıyorlardı.

III.Aleksios, Akkoyunlu tehlikesinden kurtulabilmek için kız kardeşi Maria’yı Tur Ali Bey’in oğlu Kutlu Bey ile evlendirerek akrabalık kurdu.

Tur Ali Bey’in 1362’de ölümünden sonra Akkoyunlu taht›na Fahreddin Kutlu Bey oturdu.

Kutlu Bey zamanında Karakoyunlular Musul’dan Erzurum’a kadar olan sahayı hâkimiyetleri altına almışlardı.

Sivaslılar Kara Yülük’ün şehirde büyük bir katliam yapacağından korkarak Yıldırım Bayezid’den yardım istediler.

Fatih Sultan Mehmet doğuda yükselmekte olan Akkoyunlu tehlikesini ortadan kaldırmak için 1460 yılında büyük bir orduyla yola çıktı.

Avrupa saraylarında, Fatih Sultan Mehmed’den ayırmak için Uzun Hasan Bey “Küçük Türk” diye adlandırılmıştır.

Akkoyunlular, Otlukbeli Savaşı’nda (1473) büyük kayıpların yanı sıra Osmanlılara üç binden fazla esir verdiler.

Akkoyunlular, Otlukbeli Savaşı’nda (1473) büyük kayıpların yanı sıra Osmanlılara üç binden fazla esir verdiler.

Uzun Hasan Bey’in 1478’de Tebriz’de ölmüştür.

Akkoyunlu Devleti’nin idaresindeki konar-göçer Türkmenler ve Akkoyunlu hânedanının dayanağı Bayındır boyunun Doğu Anadolu’ya gelmesi, muhtemelen Moğol istilası sırasında olmuştur.

1400 yılında Timur’un Anadolu seferine katılan Kara Yülük Osman Bey, onunla birlikte Sivas’ın muhasara ve zaptına katıldı. Ankara savaşında bizzat bulunup, Osmanlı kuvvetlerinin solunda bulunan Süleyman Çelebi’yi bozguna uğrattı. Suriye seferinde yer aldı. Kara Yülük’ün bu hizmetlerine karşılık Timur da Artuklulardan alınmış olan Âmid’i Kara Yülük Osman’a verdi. Böylece Palu, Kiğı ve Ergani’den sonra Âmid de Akkoyunluların eline geçti (1403). Öte yandan diğer Akkoyunlu beylerinden Pir Ahmet ve Pir Ali, Timur’un Ankara savaşında elde ettiği ganimetlere saldırdıkları için yakalanıp hapsedildiler. Böylece Kara Yülük Osman Bey rakipsiz olarak Akkoyunlu tahtına oturdu.

Kara Yülük 1407’de Memlük Sultanı’na karşı isyan ederek emirliğini ilân eden Cekem’in isyanını bastırdı. Bu sayede Ruha (Urfa) ve çevresindeki nüfuzu arttı. Bu sırada Cekem’in zulmüne uğrayan Bayat ve İnallu aşiretlerinin bir bölümü Akkoyunlu konfederasyonuna/boylar birliğine dâhil oldu.

Hamza Bey Akkoyunlu tahtına oturduktan sonra öncelikle, Mardin’e saldıran Karakoyunlu İsfahan Bey’i mağlup etti (1437). Daha sonra kardeşi Yakup Beyin elinde bulunan Erzincan’ı aldı (1439). Ali Bey’in oğlu Cihangir’den Urfa’yı almak için başarısız bir sefer düzenledi. Onun 1444’te vefatı üzerine Akkoyunluların başına Cihangir geçti.

Ali Bey tahta geçtiğinde kardeşi Hamza’nın muhalefeti ile karşılaştı. O, durumunu kuvvetlendirmek için kızını Şahruh’un oğluyla evlendirmek suretiyle Timurlularla akrabalık kurdu. Ancak, Şahruh’un Azerbaycan’dan çekilmesiyle Akkoyunlular yine iç karışıklıklar içine sürüklendiler. Memlüklerin yardımıyla Hamza Bey’e geçici bir üstünlük kurulduysa da huzur sağlanamadı. Memlüklerin çekilmesiyle birlikte Hamza Bey tahtı ele geçirmek için yeniden harekete geçti. Kardeşi Hamza Bey’e karşı koymayacağını anlayan Ali Bey, Mısır’a giderek ömrünün sonuna kadar orada kaldı.

Uzun Hasan Bey, devletini genişletme faaliyetlerine girişti. 1458’de Dulkadirlileri mağlup etti. 1459’da ise Gürcistan üzerine sefer yaparak onlara ait altı kaleyi zapt etti. Dönüşte Eğil beylerine son vererek bölgede hâkimiyetini kurdu. Böylece batıda Osmanlılarla komşu oldu. Bu sırada Osmanlı tahtında Fatih Sultan Mehmet oturuyordu. Osmanlılara karşı Karamanoğulları, İsfendiyaroğulları, Trabzon Rum Devleti ve Venediklilerle ittifak kurmaya çalıştı.

Uzun Hasan Bey’in Karakoyunlu devletine son vermesiyle bu defa yaylakları ele geçiren Akkoyunlular, Erzurum-Diyarbekir koridorunda göçebe hayvancılık ile uğraşan Türkmenleri siyasî çatılarının altına alma çalışmalarını tamamlamış oldular. Böylece, Doğu Anadolu’da bulunan Musullu, Pürnek, Hamza Hacılu, Avşar, Bayat, İnallu, Tabanlu, Danişmendlü, Bicanlu gibi boy ve oymaklar Bayındır boyunun etrafında toplanarak Akkoyunlu Devleti’ni meydana getirdiler.

Akkoyunluların, Erzurum’dan Diyarbekir, Ruha ve Diyar-ı Mudar’a doğru uzanan kuzey-güney koridoruna tam hâkimiyet kurmaları, doğu-batı transit ticaretinden geniş ölçüde istifade etmelerini sağlıyordu. Doğu-batı ticaretinde, değişim yapan mallar Akkoyunlu ülkesinden gelip-gidiyordu. Bunlardan alınan vergiler önemli bir gelir kaynağı idi. Ticarî hayat şehir ve kasabalarda belli bir nizama kavuşturulmuştu.