ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ TÜRK DEVLETLERİ TARİHİ

Cihan Şah’ın ölümünden sonra yerine Hasan Ali geçti. Hasan Ali Merend yakınlarında Uzun Hasan Bey ile yaptığı savaşı kaybedip Horasan’a kaçtı. Ebu Said’den aldığı kuvvetlerle yeniden saldırıya geçtiyse de yine başarılı olamadı. Bu defa Hemedan taraflarına doğru kaçmaya çalıştı. Ancak Akkoyunluların takibi üzerine kendi hayatına son verdi. Bundan sonra Uzun Hasan Bey Kirman ve Bağdat’ı ele geçirerek Karakoyunlu Devleti’ni yıktı. Doğru cevap C’dir.

Karakoyunluları meydana getiren en önemli Türkmen aşiretleri Sa’dlı, Karamanlı, Baharlı, Duharlı, Alpavut, Ayinli, Hacılı, Ağaçeri, Döğer, Bayramlı ve Cakirli idi.

Kaynaklarda Karakoyunlu hanedanının Türkmenlerin Baranlı oymağına mensup olduğu bildirilmektedir.

Doğu Anadolu bölgesi İlhanlı Hülagü Han zamanında başlıca iki idari kısma ayrılmıştı. Bunlardan birincisi Diyarbakır, Mardin ve Musul’u içine almaktaydı. Diğeri ise Ahlat ve Van çevresi idi.

Karakoyunluların ilk beyi Bayram Hoca’dır.

1356 yılında Celayirlilerin başına Şeyh Hasan’ın oğlu Üveys geçti.

Celayirli Üveys Bey Azerbaycan’a yönelip 1359’da bölgeyi ele geçirdi.

1382 yılında Celayirli Ahmet, kardeşi Sultan Hüseyin’i öldürerek Celayirli tahtına oturdu.

Kara Yusuf ’a bağlı beylerden Bistam Bey 1408’de Sultaniye’yi ele geçirdi. Kara Yusuf, burayı kardeşi Masum Bey’in idaresine bıraktıktan sonra 1409’da Alıncak kalesini ele geçirdi.

Kara Yusuf vefat ettiğinde İskender Kerkük beyi idi. Kardeşlerinden Adilcevaz beyi İspend, Karakoyunluların güçlü oymaklarından Sa’dlıların da desteğini alarak babasının yerine geçtiğini ilan etti.

Kara Yusuf, Diyarbekir yakınlarında Akkoyunlu Kara Yülük Osman’ı yendi. Daha sonra Mardin’e giren Kara Yusuf, şehrin hâkimi Melik Salih Artukî’yi Musul’a tayin etti. Böylece Artuklu Devleti’ne son verdi (1409).

Mardin Beyi Melik Salih Artukî’nin yardım çağrısı üzerine Akkoyunluların üzerine yürüyen Kara Yusuf, Diyarbekir yakınlarında Akkoyunlu Kara Yülük Osman’ı yendi. Daha sonra Mardin’e giren Kara Yusuf, şehrin hakimi Melik Salih Artukî’yi Musul’a tayin etti.
Böylece Artuklu Devleti’ne son verdi (1409).

İskender Bey, Erzurum’a çekilmeye karar verdi. Şahruh, Akkoyunlu Kara Yülük Osman Bey’den, onun yolunu kesmesini istedi. Akkoyunlular hızla Erzurum tarafına hareket ettiler. İki Türkmen kuvveti Erzurum yakınlarında Karaz denilen yerde karşı karşıya geldiler. İskender Bey, daha zayıf kuvvete sahip olmasına rağmen Akkoyunluları mağlup ettiler. Kara Yülük Osman Bey ağır yaralı olarak savaş meydanını terk etti. Erzurum’a geldikten bir süre sonra da vefat edince Akkoyunlular Erzurum’u boşalttılar. İskender
Bey bir süre şehirde kaldı. Bu esnada Şahruh’un kumandanlarından Cuki Bey’in idaresinde bir ordunun Erzurum’a yaklaştığını öğrenince maiyeti ile beraber Osmanlı hakimiyetinde bulunan Tokat’a gitti. Muhammed Cuki Bey ise onu sadece uzaktan takip edip herhangi bir saldırıda bulunmadı. II.Murat, Tokat’ta misafir ettiği İskender Bey’in etrafa saldırılarından rahatsız olunca onu şehirden çıkardı. İskender Bey önce Akkoyunluların elinde bulunan Harput şehrini üzerine yürüdü. Ancak başarılı olamadı. Geri dönüp Tercan ve Erzincan’ı yağmalayıp Erzurum’a döndü.

Cihan Şah Karakoyunlu tahtına oturunca ilk iş olarak Gürcistan seferine çıktı. Tiflis’i zapt etti (1440). Ordusunu Gürcistan içlerine göndererek yağma ve tahribat yaptırdıktan sonra Tebriz’e döndü. Burada iken kurucusu Fazlullah Asratabadî olan Hurufîliğe bağlı müritleri Tebriz’de katlettirdi.

Cihan Şah Akkoyunlu ülkesinde meydana gelen gelişmelerden ve Uzun Hasan Bey’in faaliyetlerinden haberdar idi. Bu yüzden Akkoyunluları ortadan kaldırmak amacıyla fırsat kollamaya başlamıştı. 1467’de Şirvan üzerine sefer yapıp Şirvan şahı Ferruh Yesar’ı kendisine bağladıktan sonra Akkoyunlular üzerine yürüdü. Karakoyunluların geldiği haberini çok önceden almış olan Uzun Hasan açık bir savaş yerine Karakoyunlu ordusuna baskınlar yapmayı tercih etti. Bu yüzden 1467 yılının bütün yazı boyunca Akkoyunluların saldırılarıyla Cihan Şah’ın ordusu yıpratıldı. Karşısında muntazam bir ordu bulamayan Cihan Şah kışın bastırması üzerine ordusunu dağıtmak zorunda kaldı. Bunu fırsat sayan Uzun Hasan Bey, Karakoyunlu karargahına baskın yaparak Cihan Şah’ı öldürdü (1467). Cihan Şah güçlü bir hükümdardı. Sağlığında başta Tebriz olmak üzere ülkesini bayındır hale getirmişti. İlim adamlarını korumuş kendisi de Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştı.

Karakoyunlu hanedanını meydana getiren Türkmenler Moğol istilası sırasında Cengiz Han’ın hücumu üzerine Türe Bey adlı beylerinin idaresinde Türkistan ve Maveraünnehr’deki yurtlarını terk ederek Anadolu’ya gelmişlerdir.

1356 yılında Celayirlilerin başına Şeyh Hasan’ın oğlu Üveys geçti. Azerbaycan, Erran ve Irak-ı Acem’de ise Çobanlılardan Melik Eşref bulunuyordu. Ancak, bölge halkı Melik Eşref ’in kötü idaresinden dolayı ondan nefret ediyordu. Altın Ordu hükümdarı Canı Bey, Azerbaycan üzerine yürüyerek Melik Eşref ’i ortadan kaldırdı. Canı Bey’in ülkesine dönmesinden hemen sonra ise Celayirli Üveys Bey Azerbaycan’a yönelip 1359’da bölgeyi ele geçirdi. 1364’te Tebriz’de başlayan isyanı bastırdı.

Karakoyunlu hanedanını ortaya çıkararak Musul’dan Erzurum’a kadar geniş bir sahada hakimiyet kuran Bayram Hoca 1380 yılında vefat etti. Yerine kardeşi Berdi Hoca geçti. Ancak onun Karakoyunluların başında iken etkin bir rol oynamadığı anlaşılmaktadır.

Ankara Savaşından (28 Temmuz 1402) sonra, büyük ve tehlikeli bir düşman olarak gördüğü Kara Yusuf’u ortadan kaldırmak isteyen Timur, torunu Miranşahoğlu Ebubekir’i kuvvetli bir orduyla Karakoyunluların üzerine gönderdi. Sib yakınlarında Nehrü’l-Ganem kıyısında yapılan savaşta Kara Yusuf ağır bir yenilgiye uğradı. O savaş meydanından kaçarak Şam’a (Dımaşk) sığındı. Celayirli Ahmet de kısa süre önce Şam’a gelmiş ve Şam naibi Şeyhü’l-Mahmudî’den kabul görmüştü. Timur bu defa Memlük sultanına baskı yaparak onların öldürülmesini istedi.
Memlük Sultanı Ebu’l-Ferec, Timur’un düşmanlığını göze alarak onları öldürmedi. Ancak hapsetti. Şam’da bir yıl kadar zindanda kalan iki sultan yeniden dostluk kurdular. Hatta Azerbaycan Kara Yusuf ’a, Irak-ı Arap da Celayirli Ahmet’e kalmak suretiyle aralarında anlaşma bile yaptılar Şam naibi Şeyhü’l-Mahmudî’nin Ebu’l-Ferec’e isyanını desteklemeleri üzerine serbest kalan iki sultan Mahmudî’nin Mısır seferine de katıldılar. Ancak onun yenilmesi üzerine Kara Yusuf Mardin’e gelerek bir süre kaldı (1404). 1405 yılınının kışını Musul’da geçirdikten sonra ata yurdu Van’a gelen Kara Yusuf, daha önce Timur’a destek veren Van hakimi İzzeddin Şir’i yendi. Onun yeniden ortaya çıktığını duyan Türkmen oymakları etrafında toplanmaya başladılar. Böylece askeri bakımdan da hızla güçlendi. Avnik’i alarak Doğu Anadolu’ya yeniden hakim oldu.
Onun eski topraklarında yeniden görülmesi üzerine Irak-ı Arap hakimi Timurlu Miranşahoğlu Ebubekir, güçlü bir orduyla Karakoyunluların üzerine yürüdü. Nahçıvan yakınlarında yapılan savaşta Ebubekir yenilip Tebriz’e çekildi. Buradayken şehri yağmalatıp Sultaniye’ye gitti. Kara Yusuf 1407’de Sultaniye üzerine yürüdü. Ebubekir’i şehirden çıkardı. Kendisine desteğe gelen Timurlu ordusu ile gücünü artıran Ebubekir’i Serdrud mevkiinde bir kez daha mağlup etti.
Böylece Karakoyunlular geniş bir arazi parçası üzerinde hakimiyetlerini kurdular. Kara Yusuf ’a bağlı beylerden Bistam Bey 1408’de Sultaniye’yi ele geçirdi. Kara Yusuf, burayı kardeşi Masum Bey’in idaresine bıraktıktan sonra 1409’da Alıncak kalesini ele geçirdi. Aynı yıl Akkoyunlular Mardin’i kuşatmışlardı. Mardin Beyi Melik Salih Artukî’nin yardım çağrısı üzerine Akkoyunluların üzerine yürüyen Kara Yusuf, Diyarbekir yakınlarında Akkoyunlu Kara Yülük Osman’ı yendi. Daha sonra Mardin’e giren Kara Yusuf, şehrin hakimi Melik Salih Artukî’yi Musul’a tayin etti. Böylece Artuklu Devleti’ne son verdi (1409).

Kara Yusuf ’un 1410 yılında Erzincan’ı ele geçirdiği sırada Celayirli Ahmet’in Tebriz’e girerek Türkmenleri öldürdüğü haberi geldi. Hızla Azerbaycan’a yönelen Kara Yusuf, Tebriz yakınlarında Celayirli Ahmet ile karşı karşıya geldi. 30 Ağustos 1410’da meydana gelen savaşta Celayirli Ahmet ağır bir yenilgiye uğratıldı; esir edildikten sonra öldürüldü. Kara Yusuf bir süre sonra etraftaki bütün Türkmen beylerini Tebriz’e davet edip onların huzurunda oğlu Pir Budak’ı sultan ilan etti. Hatta 1412’de oğlunun sultanlığını kutlamak amacıyla Muş ovasında büyük bir toy düzenledi.
Aynı yıl Şirvanşah Şeyh İbrahim, Şeki Valisi Seyyid Ahmet ve Gürcistan Kralı Köstendil, Kara Yusuf ’a karşı ittifak kurarak Karakoyunluların üzerine yürüdü. Kür Irmağı kenarında yapılan savaşta Kara Yusuf büyük bir zafer kazandı. Şirvanşah Şeyh İbrahim ve Gürcü Kralı Köstendil esir edildi. Kara Yusuf, Şirvanşah’ı fidye ile serbest bıraktı. Köstendil ise öldürüldü. Daha sonra Şirvan topraklarına girilerek Şamahı’ya kadar olan yerler yağmalandı.