ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ TÜRK DEVLETLERİ TARİHİ

• Harezm halkının kendisine bağlılığından istifade etmesi
• Büyük Selçuklu Devletinin zayıflamasından istifade etmesi
• Atsız’ın bu başına buyruk hareketi Sultan Sencer’i çok kızdırdı. Sencer, kendisini tenkit ve ikaz etmesi
• Atsız’ın, Cend ve Mangışlak fütuhatı Sancar’ı kızdırmıştı çünkü bu seferler için ondan izin almamıştı. Zira kendisine tabi olan ve islam dini uğrunda kâfirler ile cihad eden bu saha müslümanlarının kanlarını döktüğü için Sancar, Atsız’a kızıp onu aşağılaması
• Sancar’ın Kara-Hıtaylara karşı Katavan’da uğradığı ağır mağlubiyet üzerine
• Atsız’ın Horasan için emelleri olması

Gurluların çökmesiyle Herat valisi Hüseyin Harmil Herat ı teslim için Alaeddine başvurdu. Herat alındı ve valilik hüseyinde kaldı. Belhe yürüyen Alaeddin şehri aldı. Termiz kaleside Karahitaya bağlı Semerkand sultanı tarafından ona verildi. Bunların ardından Herat a gelen Alaeddin sultan Mahmutu Firizkuh hükümdarı olarak tanıdığını tebliğ ederek hediye yolladı. Ancak sikke ve hutbelerde kendi ismi vardı. Harezme döndü Mazderan’a karşı harekete geçti ve aldı. Sonra Maveraünnehire yöneldi.

Muhammed karşısında ki başlıca güç Karahanlıları almış olan Karahitaylardı. Artık Alaeddinin gayesi Karahitay nüfuzunu kırmak ve Maveraünnehiri almaktı. 1207 de harekâta başladı. Maveraünnehir seferi Karahitaylıların yenilmesi ve Buharanın alınmasıyla neticelendi. Buharanın hâkimiyeti Sadrı Cihan denilen Burhan oğulları ailesinde idi. Bu zaferden sonra Semerkanda hükümdarı ile Maveraünnehir Seyid ve Ulemasının kendisine meyletme konusu oldu. Bu başarılar ardından Alaeddin eski lakaplarına ek olarak İskenderi Sani ve Sancar unvanlarını ekledi.

Sefer esnasında öldüğü söylentisinin yayılması üzerine Herat ve Nişaburda 2 mühim isyan çıkmış. Hüseyin Harmil Alaeddinin öldüğünü düşünerek hutbeyi Gurlu sultanı adına okutmuş. Harezme döndüğünü duyunca tabiiyet bildirmiş ama öldürülmüştür. Yine bu yıl Terken hatunun akrabası Nişabur valisi Gezlik hanın isyanı bastırılmış.

Cengiz han tarafından Moğolistan’dan çıkmaya zorlanan göçebeler Karahitaya sığındılar. Bunlardan en önemlisi 1208 de Küçlük kumandasında ki Naymanlardı. Uygur hükümdarları da Karahitaylardan çıkarak Moğollarla birleşti. Küçlük’ün hâkimiyeti elde etmesiyle Karahitaylar 1212 de Alâeddin’in Semerkant’ı zaptı ile Harzemşah hâkimiyetine girdi. Alaeddin Semerkanda saray ve cami yaptırmış. Karahanlılar burayı 2. Payitaht olarak görmeye başlamış. Fakat Küçlük’ün doğu Türkistan’da yaptığı zalimler durmamış. Kıpçaklara yaptığı seferde sığnakı ilhak etmiş.

1215 de Gazne ve havalisi Alaeddinin hâkimiyetine girmiş. Ve büyük oğlu Celalaettinin idaresine verilmiş. Böylece Gurluların Hindistan dışında ki bütün toprakları ele geçirilmiş. Bağdat Abbasi halifesi en Narsı nüfuzu altına almak istemiş fakat başaramamış ve aralarında ki gerginlik artmış. Mekke emiri ve Hrzemşahların Bağdattaki vekilini öldüren halife ei Nasr Gazze seferi esnasında Gurluları kışkırtmış. Bunu öğrenen Alaeddin halifeyi tanımayarak makamın haz. Ali’nin çocuklarına ait olduğuna dair ulemadan fetva almış ve halifeyi hutbelerden kaldırmış. Onun yerine Seyyid Alaülmülkü Termizi adlı seyidi halife ilan etmiş.

• Devlet hazinesinden istifade eden zümreler dışında bütün halk raiya adledilirdi. Bunlar emirlere uyar ve vergi veririlerdi. Bu kitle cihat ilan edildiği zaman yahut hudut bölgelerinde gönüllü olarak harbe iştirak edebilirdi. Tanınmış mezhep ve tarikat dışında dini zümreye girmek nizam ve asayişi bozmak emirlere karşı gelmek en ağır suçtu. Buna mütakip hükümdar halkı korumakla mükellefti. Teğiş fermanında adaletli olunmasını fazla vergi alınmamasını emretmiş. Siyasi ve hukuk bakımından birbirinden farksız olan bu kitle iktisadi bakımdan farklı zümrelere mensuptu.
• Büyük şehirlerde kasabalarda dış ölçülerde iş yapan tüccar sınıfı vardı. Devlet idaresini meşgul eden diğer bir unsur ise göçebelerdir. Bunlara otlak ve kışlak bulmak göç esnasında halkı onlardan korumak lazım gelirdi. Kabilelerinde devlete karşı vazifeleri vardı. Ödedikleri vergi miktarı birbirinden farklıydı.
• Orta çağ cemiyet hayatında adeta ilk planda gelen dini amilleri daima göz önünde tutmak gerekir. Fatimi hilafetinin kuruluşundan sonra onların suni Abbasi hilafetine karşı iran ve Afganistan sahalarında giriştikleri propaganda ilk Selçuklular devrinde son haddini bulmuş ve hassan sabahın kurduğu ismaili teşkilatı Selçukluların bütün çabalarına rağmen her tarafa yayılmış. Hanifilikten sonra Selçuklularda en fazla yayılmış olan mezhep şafiliktir. Şiilik kum kasan turşız rey ve ferahan gibi şehirlerde yayılmış.
• Harezm sahalarına gelince suniliğin eskiden beri hâkim olduğu bu erde din âlimleri arasında kelam ilminin en rasyonalist bir mezhebi olan mütezille 9. Yy da büyük gelişme göstermiş. Ve bu gelişme Moğol istilasından sonrada devam etmiş. Teğişin reyde ki şafilerin reisi sadrettin Muhammed b. El vazana karşı teveccüh göstermesi tanınmış sofi fakihlerinden şihabeddün el hüvekinin alahattinin en nüfuzlu müşavirlerinden olması dikkat çeker. Alahattinin en nasr yerine tirmiz seyidlerinden birini halife ilan etmesi siyasidir.
• Seyidler imtiyazlı bir sınıftı onlar başta olmak üzere müderrisler vezirler müzekkirler imamlar hatipler medrese öğrencileri din adamları şebekesini oluşturuyorlardı. Karahanlı devrinde nüfuz ve servet kazanarak siyasi rol oynayan aile reislerine sadrı cihan unvanı verilen el burhan binlerce talebeyi besleyip okutmuş. Şehir reisliği kadılık şeyhülislamlık gibi mühim vazifeler bunların elindeydi. Alahattinin halife karşısında Muaffak olamamasının sebebi bu din adamlarıdır.
• Yy ve sonrası büyük sufilerin teşkil ettiği tarikatların ortaya çıktığı dönemdir. Bu teşkilatlar bu dönemde maddi ve manevi büyük roller oynadılar. Necmettin bağdatinin kazandığı nüfuz örnektir. 12. Yy da Türk göçebelerin İslamlaşmasında ve teşkilatların kurulmasında önemli rol oynayan şahıs Ahmet yesevidir. Arslan baba adlı şeyh den eğitim almış. Türk sufi tarafından kurulan ilk büyük türk tarikatı önce mavaraünnehir Taşkent ve çevresiyle batı türkistanda etkili olmuştur. Sonra horasan iran ve azerbeycanda yayılan tarikat göçlerle anadoluya oradan balkanlara kadar yayılmıştır. Türkçeyi tarikat dili olarak kabul etmişler. Seyhun havzasının İslamlaşmasında etkili olmuşlar.
• İlim ve sanat açısından merkez ürgençti. Atsız 1141-42 de âlimleri buraya getirmiş. Kadı ebul fazl kirmani ebu Mansur abadi ebu Muhammed heraki yazar vetbib seyid İsmail cürcani.