ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ TÜRK DEVLETLERİ TARİHİ

Ürgenç gibi büyük merkezlerde ticari faaliyetin yarattığı oldukça geniş ve canlı şehir hayatı, göçebelere karşı bir savunma hattı olarak kurulmuş ribatlarda devam eden cihat kültürü, Harezmlilerde bir çeşit yerel bir vatanperverlik yaratmıştı. Doğru cevap E’dir.

Merkezi idarenin başında, Selçuklularda olduğu gibi, vezir bulunuyordu. Hükümdarın vekili sıfatı ile bütün devlet işlerini idare eden vezir, eğer nizamü’l-mülk lakabını taşıyorsa, hukümdarın yanında oturmak ve beraber yemek yemek gibi imtiyazlara sahipti. Vezâret mührü onda bulunur, memuriyetin alameti olarak, altın divit taşırdı ki, bütün bunlar Selçuklular devrinden kalan ananelerdir. Bütün Timarlardan, hatta sultana mahsus olan Hasslardan öşür alan vezirin maiyetinde, muhtelif divanlar vardı. Çeşitli yönetim şubeleri şeklinde olan bu divanların (divan-ı tuğra, divan-ı inşa, divan-ı arz, divan-ı istifa, divan-ı israf vb.) görev ve yetkileri, Büyük Selçuklularınki gibiydi. Merkezi idarede, vezirden sonra, bir de divan reisi vardı. Doğru cevap C’dir.

Harezmşahlar ülkesinde XII. yüzyılda, Seyhun ötesi bozkırlarında yaşayan Türk göçebelerinin İslamlaşmasında ve bunlar arasında bir Türk tarikatının kurulmasında, en büyük rolü oynayan şahıs ise Ahmed Yesevî’dir. Etkileri günümüze kadar ulaşan Ahmet Yesevi (Ahmet bin ibrahim bin ilyas Yesevi), 11. yüzyılın ikinci yarısında bugünkü Kazakistan’ın Çimkent şehrinin hemen doğusundaki Sayram (isbicab) kasabasında doğmuştur. Sayram, o dönemde önemli bir kültür ve ticaret merkezidir. Babasının ölümünden sonra, ablası ile birlikte Sayram yakınlarındaki Yesi’ye yerleşen Yesevi, burada “Arslan Baba” adlı bir Türk şeyhinden ilk eğitimini almaya başlamıştır. Türbesi Yesi yakınındaki Otrar’da bulunan Arslan Baba, rivayete göre Muhammed’in emanet ettiği hurmayı Ahmet Yesevi’ye ulaştırmak görevini üstlenmiştir. Mezar-ı fierif’te bulunduğu bir dönemde, imam Rıza’nın öğrencisi olduğu belirtilen Arslan Baba’nın, Yesevi’nin manevi alanda yücelmesinde önemli bir yeri vardır. Yesevi, öğretisini hocası Arslan Baba’dan aldığı “ehl-i beyt” sevgisi ve bu doğrultudaki tasavvuf anlayışı üzerine kurmuştur. Bir Türk sufi tarafından kurulan bu ilk büyük “Türk tarikatı”, önce Maveraünnehir, Taşkent ve çevresi ile batı Türkistan’da etkili olmuştur. Daha sonra Horasan, İran ve Azerbaycan’da yaşayan Türkler arasında yayılan Yesevi tarikatı, XIII. yüzyıldan başlayarak göçlerle Anadolu’ya, oradan da Balkanlara ulaşmıştır. O’nun ve dervişlerinin Harezm’de ve bozkırlardaki derin etkileri asırlarca devam etmiş, Nakşibendilik ve Bektaşilik gibi, büyük tarikatların teşekkülünde etkili olmuştur. Türkçeyi tarikat dili olarak kabul etmekle, Türk tasavvuf edebiyatının kurulmasında da başlıca etken olan Ahmed Yesevî’nin ve Yesevî dervişlerinin, Seyhun havzasındaki İslamlaşma hareketinde, daha XII. yüzyıldan başlayarak, büyük bir rol oynadıkları ve bunun XIII-XVI. yüzyıllarda devam ettiği söylenebilir. Doğru cevap A’dır.

Alâeddin Muhammed’in karşısında duran başlıca siyasi ve askeri güç Kara-Hıtaylardır.

1212’de Semerkand’ın Alâeddin tarafından zaptı ile Maveraünnehir’de Harezmşahlar hâkimiyetinin kesin bir şekilde yerleşmesini sağlamıştır.

Harezmşahlar imparatorluğu’nun bünye ve karakterine bakıldığı zaman, devletin
ilk çekirdeğini, Büyük Selçukluların muhtar bir eyaleti olan Harezm’de uzun
yıllar valilikte bulunan bir Türk ailesinin kurduğu açıktır. Harezm’in bilhassa coğrafi konumu yüzünden asırlarca yarı mahalli hanedanlar tarafından idare edilmiş
olması, Gazneliler ve Selçuklular hâkimiyetine geçtikten sonra da adeta muhtar bir
eyâlet şeklinde yönetilmeyi zorunlu kılacak bir takım gelenekler yaratmıştır.

Harezmşahlar Devleti, XI. yüzyılın sonlarında Büyük Selçuklu İmparatorluğu yöneticilerinden Kudbeddin Muhammed b. Anuş-Tigin’in, gelenek icabı, Harezmşâh unvanı ile Harezm valiliğine tayini ile başlayan ve oğlu Atsız devrinde, onun Selçuklulardan bağımsız hareket etmeye başlamasıyla gelişen süreçte kurulmuş oldu. Bu devlet, Selçuklu Sultanı Sancar’ın ölümünden sonra (1157), İl-Arslan (1156- 1172) ve Tökiş/Tekiş (1172-1200) zamanlarında güçlendi. Türk kökenli sülale tarafından kurulan bu devlet, Alâeddin Muhammed (1200-1220) devrinde büyük bir imparatorluğa dönüştü fakat Moğol istilası ile de çöktü.

Devletin siyasi olarak gelişimi ve ülke topraklarının Orta Asya’da hatırı sayılır bir genişliğe ulaşması Alâeddin Harezmşah devrinde oldu. Ancak, bundan önce 1193’ten itibaren Alâeddin Muhammed Tökiş/Tekiş zamanında Irak Selçuklularının son hükümdarı Tuğrul’un mağlup edilmesi ve ölümü (1194) üzerine Harezm devleti artık bir imparatorluk yapısını kazanmıştır.

Merkezi idarenin başında, Selçuklularda olduğu gibi, vezir bulunuyordu. Hükümdarın vekili sıfatı ile bütün devlet işlerini idare eden vezir, eğer nizamü’l-mülk
lakabını taşıyorsa, hükümdarın yanında oturmak ve beraber yemek yemek gibi imtiyazlara sahipti. Vezâret mührü onda bulunur, memuriyetin alameti olarak, altın
divit taşırlardı ki, bütün bunlar Selçuklular devrinden kalan ananelerdir. Bütün Timarlardan, hatta sultana mahsus olan Hasslardan öşür alan vezirin maiyetinde, muhtelif divanlar vardı.  Merkezi idarede, vezirden sonra, bir de divan reisi
vardı. Muhtelif divanların başındaki büyük memurların, biribirine nazaran, teşrifat
dereceleri de değişirdi

Devletin şer’i kaza ile mükellef bütün teşkilatı, pâyitahtakti kaza divanı tarafından idare edilir ve bunun başında, doğrudan-doğruya hükümdarın fermanı ile tayin edilen ve akzü’l-kuzat unvanını taşıyan bir âlim bulunurdu.

Gurlular karşısında kazandığı başarılardan sonra Harezmşah Alâeddin, 1207’de Maveraünnehir’e karşı giriştiği sefer ile bu büyük harekât başlamış oldu. Maveraünnehir seferi, Kara-Hıtayların mağlubiyeti ve Buhara’nın zaptı ile neticelendi. Buhara’da hâkimiyet esasen, bu şehrin imamlık, hatiplik gibi yüksek dini görevlerini babadan oğula ırsen intikal eder şekilde deruhte etmiş olan ve resilerine “sadr-ı cihan” denilen Burhan oğulları ailesinde idi ve bu otorite Kara-Hitaylar tarafından da tastik olunmuştu. Bu zaferden sonra, Alâeddin’in bölgede prestiji arttı ve Semerkand hükümdarı ile Maveraünnehir seyyid ve ulemasının kendisine meyletmesi söz konusu oldu. Bu başarılarının ardından mağrur hukümdarın eski lakaplarına ilave olarak, iskender-i sani ve sancar lakaplarını da aldığını görüyoruz ki, bu onun hem cihangirlik iddiasında bulunduğunu, hem de, kendisini Büyük Selçukluların varisi ve İslam dünyasının sultanı olarak gördüğü anlamına geliyordu.

İspicab, Şaş, Fergana ve Kasan vilayetleri müslüman halkının güney-batıya doğru hareket etmelerini istemekle Alâeddin, Seyhun ötesindeki sahalarda Küçlük’e karşı etkili bir savunmadan aciz olduğunu göstermiş bulunuyordu. Bununla birlikte o, Kırgız çöllerindeki göçebe Kıpçaklara karşı yaptığı seferlerde daha başarılı sonuçlar almış ve Sığnak’ı ilhak etmişti (1215).

Devrin en kalabalık ve mamur şehirlerinden olan Harezmşahlar payitahtı (Hazret-i Harezm, Ürgenç, Gürgenc, Curcaniya), dört aylık uzun bir müdafaadan sonra, Moğolların eline düştü (Aralık 1220- Mayıs 1221). Moğollar mahalleri yakılmış, saray ve çarşıları harap olmuş olarak Gürgenç’i teslim aldılar. Ceyhun nehrinin suları önündeki bentleri de yıktıkları için şehir sular altında kaldı ve ahalinin çoğu bu şekilde boğuldu. Kurtulanlar da Moğollara esir oldular. Böylece, XIII. yüzyılın başlarında doğunun en büyük İslam devletinin başkenti, muhteşem saraylar, medreseler, kütüphaneler, ticarethaneler ve hanlarlarla dolu bir şehir olan Ürgenç, tüm bunlardan ve ihtişamından hiçbir iz kalmayacak şeklide tarih sahnesinden silindi.

Merkezi idarenin başında, Selçuklularda olduğu gibi, vezir bulunuyordu. Hükümdarın vekili sıfatı ile bütün devlet işlerini idare eden vezir, eğer nizamü’l-mülk lakabını taşıyorsa, hükümdarın yanında oturmak ve beraber yemek gibi imtiyazlara sahipti. Vezâret mührü onda bulunur, memuriyetin alameti olarak, altın divit taşırdı ki, bütün bunlar Selçuklular devrinden kalan ananelerdir. Bütün Timarlardan, hatta sultana mahsus olan Hassalardan öşür alan vezirin maiyetinde, muhtelif divanlar vardı.

Harezmşahlar ülkesinde adalet ve yargı işleri kadılar tarafından yürütülmekteydi. Kaza hakkı şer’an hükümdara ait olduğu için, kadıların azli ve nasbı da onun tarafından yapılırdı. Devletin şer’i kaza ile mükellef bütün teşkilatı, pâyitahtakti kaza divanı tarafından idare edilir ve bunun başında, doğrudan-doğruya hükümdarın fermanı ile tayin edilen ve akzü’l-kuzat unvanını taşıyan bir âlim bulunurdu.

Harezm sahasında Sünniliğin eskiden beri hâkim olduğu bu sahada din âlimleri arasında kelam ilminin en rasyonalist bir mektebi (mezhebi) olan Mütezile XI. yüzyılda büyük bir gelişme göstermiş ve bu gelişme Moğol istilasından sonra da devam etmiştir.

Harezmşahlar ülkesinde XII. yüzyılda, Seyhun ötesi bozkırlarında yaşayan Türk göçebelerinin İslamlaşmasında ve bunlar arasında bir Türk tarikatının kurulmasında, en büyük rolü oynayan şahıs ise Ahmed Yesevî’dir. Etkileri günümüze kadar ulaşan Ahmet Yesevi (Ahmet bin İbrahim bin İlyas Yesevi), 11. yüzyılın ikinci yarısında bugünkü Kazakistan’ın Çimkent şehrinin hemen doğusundaki Sayram (İsbicab) kasabasında doğmuştur.

Celaleddin Harezmşah’ın Anadolu’nun doğusundaki hareketleri ve nihayet Konya Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad’ın ordusu karşısındaki ağır hezimeti (10 Ağustos 1230), Erzincan ve Erzurum sahalarının Selçuklu hâkimiyeti altına girmesine sebep olmuş, Diyarbekır havalisinde de, Mardin hariç, Eyyubîlerin hâkimiyetini kuvvetlendirmişti. Ertesi yıl (1231), Celaleddin’in ölümünden sonra, bu tehlikeli rakip karşısında ittifak ihtiyacını duyan Eyyübîler ve Anadolu Selçukluları arasında şiddetli bir rekabet ve mücadele devri başladı.