ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ TÜRK DEVLETLERİ TARİHİ

Maveraünnehir seferi, Kara-H›taylar›n ma¤lubiyeti ve Buhara’n›n zapt› ile neticelendi. Buhara’da hâ- kimiyet esasen, bu flehrin imaml›k, hatiplik gibi yüksek dini görevlerini babadan o¤ula ›rsen intikal eder flekilde deruhte etmifl olan ve resilerine “sadr-› cihan” denilen Burhan o¤ullar› ailesinde idi ve bu otorite Kara-Hitaylar taraf›ndan da tastik olunmufltu. Bu zaferden sonra, Alâeddin’in bölgede prestiji artt› ve Semerkand hü- kümdar› ile Maveraünnehir seyyid ve ulemas›n›n kendisine meyletmesi söz konusu oldu. Bu baflar›lar›n›n ard›ndan ma¤rur hukümdar›n eski lakaplar›na ilave olarak, iskender-i sani ve sancar lakaplar›n› da ald›¤›n› görüyoruz ki, bu onun hem cihangirlik iddias›nda bulundu¤unu, hem de, kendisini Büyük Selçuklular›n varisi ve ‹slam dünyas›n›n sultan› olarak gördü¤ü anlam›na geliyordu.

Harezmşahlar Devleti olarak üzerinde ittifak edilen siyasi teşekkül, XI. yüzyılda Türkler tararından kurulan Harezmşahlar Devletidir. İdare merkezi Gürgenc’tir.

Harezmşahlar Devleti (1092-1220) yılları arasında hüküm sürmüştür.

Harezmşahlar Devleti, XI. yüzyılın sonlarında Büyük Selçuklu İmparatorluğu yöneticilerinden Kudbeddin Muhammed b. Anuş-Tigin’in, gelenek icabı, Harezmşâh unvanı ile Harezm valiliğine tayini ile başlayan ve oğlu Atsız devrinde, onun Selçuklulardan bağımsız hareket etmeye başlamasıyla gelişen süreçte kurulmuş oldu. Bu devlet, Selçuklu Sultanı Sancar’ın ölümünden sonra (1157), İl-Arslan (11561172) ve Tökiş/Tekiş (1172-1200) zamanlarında güçlendi. Türk kökenli sülale tarafından kurulan bu devlet, Alâeddin Muhammed (1200-1220) devrinde büyük bir imparatorluğa dönüştü fakat Moğol istilası ile de çöktü. İslamiyet’ten önce ve sonra Harezm’de bu unvanı taşıyan muhtelif sülâleler vardı ancak, Harezm’in büyük bir imparatorluk merkezi olması, tarihte ilk ve son olarak, ancak Anuş-Tigin’in çocukları zamanında olduğu için, doğu ve batı tarihçileri arasında, Harezmşahlar tabiri bilhassa bu Türk devleti için kullanılmıştır.

Harezmşahlar sülalesinin atası olan Anuş-Tigin Garca (veya Anuştigin Garcaî, Nuştigin), Garcistanlı bir Türk kölesidir ve dönemin tarihçisi Reşidüddin’e göre aslen Oğuzların Beğdili boyuna mensuptur. Ancak onun, kuzey bölgelerine dağılmış ve birbiriyle çok yakın yaşayan Türk boylarından Kun, Kuman, Kıpçak, Kanglı’ya mensup olabileceğine veyahut Garcistan’de bulunan Halaçlara mensup olduğuna dair ihtimaller de vardır. Bilge-Tigin Büyük Selçuklu emirlerindendir. Kutbeddin Muhammed Anuş Tiginin en büyük oğludur.

Sultan Sancar kendisine tabi olan ve İslam dini uğrunda kâfirler ile cihad eden bu saha müslümanlarının kanlarını döktüğü için Atsız’a kızıp onu aşağıladı. Atsız da bu fırsattan istifade ederek bağımsızlığını ilan etti.

Tökiş, Kara-Hıtaylara iltica ederek, onlardan askerî yardım istedi. Harezm işlerine her vesile ile müdahale etmek için fırsat arayan ve kendilerini Harezmşahların metbuu sayan Kara-Hıtaylar, bu talebi kabul ettiler. Çok kuvvetli bir Kara-Hıtay ordusunun yardımı ile Tökiş’in Harezm’e yürüdüğünü haber alan Sultan Şah ve annesi, mukavemetin faydasızlığına hükmederek, taraftarları ve hazineleri ile birlikte, Harezm’i terk ettiler ve o sırada Horasan’ın en kuvvetli emiri ve Irak Selçuklularının nâibi mahiyetinde bulunan Melik Müeyyed Ay-Aba’nın yanına geldiler.

Selçuklu emiri Melik Müeyyed’i Harezm’e müdahale etmeye ikna ettiler.

Alaeddin Muhammed Dönemi (1200-1220) yılları arasında yer almıştır?

İç bünyesindeki bütün zaaflarına rağmen, dışarıdan bakıldığında bu kadar haşmetli ve kuvvetli göründüğü esnada, Harezmşahlar İmparatorluğu’nun hayatına son verecek olaylar, doğu sınırlarının ötesinde gelişmekteydi. Bu gelişmelerin merkezinde, yalnız Müslüman doğunun değil, bütün dünya tarihi üzerinde derin izler bırakacak siyasi ve askeri bir güç olarak ortaya çıkan; Cengiz’in demir eli ile kurulan yeni Moğol Devleti’ydi.

Orduya ait bütün idari işlere, Gazneliler ve Selçuklular devrinde olduğu gibi, merkezi divanın mühim bir şubesi olan divan-i’arz bakardı.

Harezmşahlar Devleti, XI. yüzyılın sonlarında Büyük Selçuklu İmparatorluğu yöneticilerinden Kudbeddin Muhammed b. Anuş-Tigin’in, gelenek icabı, Harezmşâh unvanı ile Harezm valiliğine tayini ile başlayan ve oğlu Atsız devrinde, onun Selçuklulardan bağımsız hareket etmeye başlamasıyla gelişen süreçte kurulmuş oldu. Bu devlet, Selçuklu Sultanı Sancar’ın ölümünden sonra (1157), İl-Arslan (1156-1172) ve Tökiş/Tekiş (1172-1200) zamanlarında güçlendi. Türk kökenli sülale tarafından kurulan bu devlet, Alâeddin Muhammed (1200-1220) devrinde büyük bir imparatorluğa dönüştü fakat Moğol istilası ile de çöktü.

Babası hayatta iken veliaht olan Abu’l-Feth İl-Arslan, onun ölümü üzerine, hızla Harezm’e döndü ve resmen tahta geçerek işleri yoluna koydu. Harezm’de bulunan amcaları İnal-Tigin ile Yusuf’u, ve kardeşleri Hıtay Han ile Süleyman Şah’ı öldürttükten sonra, 22 Ağustos 1156’de, rakipsiz olarak, Harezmşah tahtına oturdu. Diğer gelişmeler Alaaddin Muhammed (1200-1220) devrinde yaşanmıştır.

Harezmşahlar ülkesinde XII. yüzyılda, Seyhun ötesi bozkırlarında yaşayan Türk
göçebelerinin islâmlaşmasında ve bunlar arasında bir Türk tarikatının kurulmasında, en büyük rolü oynayan şahıs Ahmed Yesevî’dir.

Harezmşahlar Devleti, XI. yüzyılın sonlarında Büyük Selçuklu İmparatorluğu
yöneticilerinden Kudbeddin Muhammed b. Anuş-Tigin’in, gelenek icabı, Harezmşâh unvanı ile Harezm valiliğine tayini ile başlayan ve oğlu Atsız devrinde, onun Selçuklulardan bağımsız hareket etmeye başlamasıyla gelişen süreçte kurulmuş oldu.

Anuş-Tigin, zekâ ve dirayeti sayesinde saray hizmetine girmiş
ve en önemli saray vazifelerinden biri olan taşt-dâr’lık mevkiine kadar yükselmiştir. Kelime anlamıyla taştdâr,(Farsça) “leğen tutan” demektir. Taştdâr,
sultan yemeğe otururken, yemekten kalktığında veya abdest alacağı zaman, elini yüzünü yıkaması için ona leğen, ibrik tutan kimsedir. Taşdâr, görevin ifası
sırasında Sultan’a bu denli yakın olmayı gerektirdiğinden,güvenlik açısından önemine binaen ve sıkça yakınlarda bulunması icap ettiğinden Harezmşahlarda ve Hindistan’daki Türk Sultanlıklarında önemli bir makamdır.

Bütün Timarlardan, hatta sultana mahsus olan Hasslardan öşür alan vezirin maiyetinde, muhtelif divanlar vardı. Çeşitli yönetim şubeleri şeklinde olan bu divanların (divan-› tuğra, divan-ı inşa, divan-ı arz, divan-ı istifa, divan-ı israf v.b.) görev ve yetkileri, Büyük Selçuklularınki gibiydi. Merkezi idarede, vezirden sonra, bir de divan reisi vardı.

1218’de Maveraünnehir’de Alâeddin Muhammed tarafından kabul edilen heyet, Cengiz’in kendisi ile dostluk ve ticaret ilişkiler kurmak istediğini ifade etti; bu suretle yapılan anlaşma gereği karşılıklı barış ve ticaret münasebetleri kurulmuş oldu. Bu anlaşmaya dayanarak ve daha doğru görünen diğer bir rivayete göre, elçilik heyetinin hemen adından Harezmşahlar ülkesine gelen 450-500 kişilik bir ticaret kervanı Harzemşah ülkesinde belirdi. Kervan, sınır  şehri olan ve Terken Hatun’un akrabasından, muhtemelen de biraderinin oğlu, İnalcık’ın vali olarak bulunduğu Otrar’da, casusluk töhmeti ile tutuklanıp bütün mallarına el konulduktan sonra, tacirler ve kervancılar öldürüldü. Bu olay tarihe meşhur “Otrar Hadisesi” olarak geçti (1220).

Devletçe resmen meşruiyeti tanınmış mezhepler ve tarikatler dışındaki dini zümrelere girmek ve o türlü akideler beslemek, nizam ve asayişi bozmak ve verilen emirlere karşı gelmek en ağır suçtur. Buna mukabil hükümdar, tıpkı bir çoban gibi, ra’iyyet sürüsünün can, mal ve ırzını korumakla mükelleftir.  Devlet idaresini daima meşgül eden diğer bir unsur daha vardır ki, o da konar-göçer kabilelerdir. Esasen geçim vasıtaları hayvancılık
olan bu kabilelerle, onların otlak ihtiyaçlarını karşılayacak yaylak ve kışlaklar bulmak ve mevsim göçleri esnasında yol üstündeki yerleşik halkı, yani köy ve kasabaları, onların hareketlerinde korumak lazımdır. Kabilelerin de devlete karşı hukuki vaziyetleri ile ödedikleri vergilerin mahiyet ve miktarı da birbirinden farklıydı. Türkçe, Gazneliler ve Selçuklularda olduğu gibi,  Harezmşahlar devrinde de saray ve ordu lisanı olarak kullanılmıştır.  Ürgenç, coğrafi konumu itibarıyla, bir ticaret merkezi olmasının yanında, Atsız zamanından başlayarak, bilhassa Tökiş ve Alaeddin devirlerinde, devrin belli başlı âlim ve sanatkarlarını cezbeden parlak bir ilim
ve sanat merkezi olmuştur.

Harezmşahlar ülkesinde adalet ve yargı işleri kadılar tarafından yürütülmekteydi. Kaza hakkı şer’an hükümdara ait olduğu için, kadıların azli ve nasbı da onun tarafından yapılırdı. Devletin şer’i kaza ile mükellef bütün teşkilatı, pâyitahtakti kaza divanı tarafından idare edilir ve bunun başında, doğrudan-doğruya hukümdarın fermanı ile tayin edilen ve akzü’l-kuzat ünvanını taşıyan bir âlim bulunurdu. Hem payitahtın en büyük kadısı, hem de devletin bütün kaza işlerinin amiri bulunan akzü’l-kuzat, kendi mahkemesinde kaza vazifesini gördüğü gibi, bütün memleketteki kadıların tayin, azil ve teftişide onlar tarafından yapılırdı.